Ταγματάρχης Αριστείδης Κρανιάς, διοικητής του 16ου Συντάγματος των Εθνικών Ομάδων του ΕΔΕΣ

 

Ο Αριστείδης Κρανιάς, στο μέτωπο της Βορείου Ηπείρου το 1940. (Αρχείο οικογένειας Αρ. Κρανιά)

Του Ιωάννου Β. Αθανασόπουλου

Ιστορικού

Ο Αριστείδης Κρανιάς γεννήθηκε το 1903 στο Χάνι της Γραβιάς. Το 1926 σε ηλικία 23 ετών εισήχθη στη Σχολή Υπαξιωματικών απ’ όπου αποφοίτησε τρία έτη μετά με το βαθμό του Ανθυπολοχαγού Πεζικού. Στον πόλεμο του 1940-41, ως Λοχαγός διακρίθηκε και τραυματίσθηκε σε πολλές μάχες, ως επικεφαλής του 10ου Λόχου του 39ου Συντάγματος Ευζώνων.

Στα χρόνια της κατοχής η δραστηριότητά του συνεχίστηκε με ακόμη μεγαλύτερο ζήλο. Πριν τη διάσπαση της γραμμής των Θερμοπυλών, τη νύχτα της 18ης Απριλίου 1941, ο Κρανιάς με τη βοήθεια συγγενών του αποκρύβει ποσότητα όπλων, πυρομαχικών και ρουχισμού σε κοντινή περιοχή. Είχε από τότε στο μυαλό του πως ο πόλεμος έπρεπε να συνεχιστεί και μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τα στρατεύματα του Άξονα.

Το καλοκαίρι του ’41 ο Κρανιάς συνεχίζοντας τις προσωπικές ενέργειες του για τη δημιουργία αντάρτικου, συναντιέται στην Αθήνα με σημαντικά στελέχη του Ελληνικού Στρατού, τα οποία γνώριζε ήδη από τον πόλεμο του 1940. Στο δικηγορικό γραφείο του Βάλβη στην πλατεία Κλαυθμώνος, βρίσκονται ο Στρατηγός Λάβδας, διοικητής της ΙΙ Μεραρχίας του Στρατού, ο Συνταγματάρχης Μαντάς, διοικητής του Πυροβολικού, ο τότε Αντισυνταγματάρχης Παυσανίας Κατσώτας, διοικητής του 39ου Συντάγματος Ευζώνων, ο Επιτελάρχης της Μεραρχίας Αντισυνταγματάρχης Γεώργιος Γρίβας, μετέπειτα ιδρυτής της αντιστασιακής οργάνωσης «Χ» και οι Ταγματάρχες Αρβανίτης και Μπουσμπουρέλης.

Εκεί αποφασίσθηκε η προσεκτική προετοιμασία δημιουργία αντιστασιακής οργάνωσης. Μέχρι τότε θα έπρεπε να συνεχισθεί η αθόρυβη εργασία που γινόταν και η οργάνωση δικτύου πληροφοριών από τον Κρανιά. Συμφώνως με τις πρώτες διαταγές ο Κρανιάς τον Ιούλιο επιστρέφει στην περιοχή του (επαρχίες Παρνασσίδος-Δωρίδος-Φθιώτιδος-Λοκρίδος) και συγκροτεί επιτροπές αγώνος. Παράλληλα, το ΕΑΜ αρχίζει να οργώνει την περιοχή και στις 15 Σεπτεμβρίου 1941 φτάνει στα χέρια του Κρανιά προκήρυξη του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου που καλούσε τον λαό να «χτυπήσει το φασισμό και να λευτερώσει την Πατρίδα». Μάλιστα, η εν λόγω προκήρυξη παρουσίαζε ως μέλη της Διοικούσας Επιτροπής τους Θεόδωρο Πάγκαλο, Στυλιανό Γονατά και Αλέξανδρου Οθωναίου! Πολύ αργότερα εντάχθηκε στο ΕΑΜ ο τελευταίος, ενώ ο Πάγκαλος ήταν σταθερά κατά του αντάρτικου και ο Γονατάς ενώ αρχικά στήριξε τον Ζέρβα, ακολούθως συμμορφούμενος με τις εντολές του εξόριστου Πλαστήρα, αντιτάχθηκε στον πατριωτικό ΕΔΕΣ Αθηνών και ηγήθηκε ατύπως των διασπαστών του προδοτικού ΕΔΕΣ της πρωτεύουσας. Το γεγονός της παρουσίασης των συγκεκριμένων ονομάτων σε προκήρυξη του ΕΑΜ εξηγείται από το γεγονός πως το ΚΚΕ ήθελε να παρουσιάσει το ΕΑΜ ως ακομμάτιστο, ως Μέτωπο όλων των Ελλήνων ανεξαρτήτως προτίμησης σε κόμματα και ιδεολογίες.

Οι αποφασιστικές ενέργειες του ΚΚΕ μέσω του ΕΑΜ, ανάγκασαν τον Κρανιά να ενημερώσει την ομάδα του Στρατηγού Λάβδα. Ο τελευταίος προσπάθησε να καθησυχάσει τον Κρανιά λέγοντάς του πως οι Γερμανοί δεν θα αφήσουν οργανώσεις κομμουνιστικές να αναπτυχθούν. Παρόλ’ αυτά, οι ενέργειες για σύσταση αντιστασιακής οργάνωσης και εξόδου ενόπλου τμήματός της στο βουνό μέχρι και τον Μάρτιο του 1942 ήταν ανύπαρκτες. Ο Στρατηγός Λάβδας περίμενε οδηγίες από τον Βασιλέα και σχεδίαζε να δράσει η ομάδα του όταν θα γινόταν απόβαση των Συμμάχων... Ο Κρανιάς θα γράψει γεμάτος πίκρα για τη στάση αυτή του εθνικόφρονος κόσμου και της αστικής τάξης: «Η άρχουσα εθνικόφρων αστική τάξις-πολιτικοί, πνευματικοί, οικονομικοί και στρατιωτικοί παράγοντες-αντί ως ώφειλε, να κινητοποιηθή σύσσωμος προς τον Ελληνικόν Λαόν, να τον διαφωτίση, καθοδηγήση και να τον οργανώση, προς πραγμάτωσιν Εθνικής Αντιστάσεως, και να απομονώση τους αρνησιθρήσκους και αρνησιπάτριδες Σλαυοκομμουνιστάς, όχι μόνον παρέμεινεν μακαρίως αδρανής, αλλά και διέπρεπε εις τας διανομάς ελαίου, αλεύρου, αρτοκλιβάνων και τον Ε.Ε. Σταυρόν. Μερικοί δέ εξ αυτών, συνεκρότουν οργανώσεις Εθνικής Αντιστάσεως-εντός των πόλεων-υπαρχούσας μόνον κατ’ όνομα, ίνα χωρίς να αγωνισθώσιν και να ριψοκινδυνεύσουν, μετά την απελευθέρωσιν, αποκτήσουν τίτλους προς αναγνώρισιν. Ο φιλοτομαρισμός, ο καιροσκοπισμός, η μαύρη αγορά, η ζωούλα τους, ήσαν εις ημερησίαν διάταξιν...».

Αντιλαμβανόμενος ο Κρανιάς ότι εάν περίμενε τις διαταγές του Βασιλέως θα κυριαρχούσε ο ΕΛΑΣ εξ’ ολοκλήρου στην περιφέρειά του, ιδρύει στις 22 Νοεμβρίου 1942 την «ΕΑΡ», με έδρα τον Παρνασσό, αρχικής δύναμης 79 αντρών. Ένα μήνα μετά θα λάβει επιστολή του Άρη Βελουχιώτη να προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ με αντάλλαγμα την Αρχηγεία Ρούμελης και Μωριά. Ο Κρανιάς γνωρίζοντας τους σκοπούς του ΕΛΑΣ αρνείται την προσχώρηση αλλά όχι και τη συνεργασία ως προς το χτύπημα του κατακτητή. Αυτό βέβαια δεν αρκούσε για τον Βελουχιώτη και το ΚΚΕ.

Μετά από τον Γοργοπόταμο και την άφιξη της πρώτης ομάδας Βρετανών σαμποτέρ της Συμμαχικής Αποστολής, που οδήγησε στην ανάπτυξη του αντάρτικου σε όλη την επικράτεια της χώρας, ο Κρανιάς θα επιδιώξει επαφή με τον διοικητή της Βρετανικής Συμμαχικής Αποστολής Έντυ Μάγιερς. Όταν τον Απρίλιο του 1943 θα επιτύχει να έρθει σε επαφή μαζί του και ζητήσει αναγνώριση και ενίσχυση της ΕΑΡ θα λάβει απάντηση να ενταχθεί σε μία από τις ήδη υπάρχουσες οργανώσεις, που έχουν αναγνωριστεί από το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής. Δηλαδή να ενταχθεί στον ΕΔΕΣ, στον ΕΛΑΣ ή στην ΕΚΚΑ-5/42. Ο Κρανιάς έρχεται σε επαφή με τον Ζέρβα, χωρίς να τον γνωρίζει προηγουμένως, και αναλαμβάνει το Αρχηγείο Παρνασσίδος των Εθνικών Ομάδων Ελλήνων Ανταρτών του ΕΔΕΣ. Παράλληλα όμως ο Κρανιάς θα συνεργάζεται και με το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων του Δημητρίου Ψαρρού, μετά από πρόσκληση συνεργασίας του τελευταίου την 22α Απριλίου 1943. Την επομένη, στον Επτάλοφο θα συναντηθούν για λογαριασμό της ΕΚΚΑ ο Ψαρρός, των ΕΟΕΑ ο Κρανιάς, οι Νικηφόρος και Διαμαντής για το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και οι Λοχαγοί Γκόρντον και Ντον γως εκπρόσωποι της Αποστολής. Το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής επιθυμούσε να αναθέσει την αρχηγεία όλων των οργανώσεων της Ρούμελης σε έναν αξιωματικό κοινής αποδοχής. Το ΣΜΑ ζητούσε να δοθεί η διοίκηση των οργανώσεων στον Ψαρρό αλλά ως συνήθως το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ διαφώνησε. Ζήτησε να ορισθεί μια Επιτροπή επτά ατόμων, που θα διοικούσε τις οργανώσεις, με πρόεδρο τον Ψαρρό. Οι συζητήσεις κατέληξαν σε τέλμα και ορίστηκε ένα συνάντηση. 

Εν τω μεταξύ, ο Βελουχιώτης τον Μάϊο αφοπλίζει για πρώτη φορά το 5/42 χωρίς λόγο και αιτία. Ο Ψαρρός αιχμάλωτος υπογράφει δήλωση ότι αναγνωρίζει ως μόνη οργάνωση τον ΕΛΑΣ και αφήνεται ελεύθερος. Στις 29 Μαίου παρουσία του Μάγιερς αποφασίζεται η ανασυγκρότηση του 5/42, η οποία γίνεται αποδεκτή από τον ΕΛΑΣ. Όπως δικαιολογήθηκαν επρόκειτο περί παρεξήγησης. Μια μέρα πριν την ανασυγκρότηση του 5/42, το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ εξέδωσε την υπ’ αριθμόν 9/28.5.1943 διαταγή προς τα τμήματά του που τόνιζε: «Εντελλόμεθα όπως του λοιπού ουδεμία ενέργεια εχθρική εναντίον άλλων οργανώσεων λαμβάνη χώραν. Δια πάσαν παράβασιν ή παρεκτροπήν άλλων οργανώσεων προς άτομα ή ομάδα μας, θα αναφέρετε ημίν κοινοποιούντες συνοπτικήν έκθεσιν και εις τον παρ’ ημίν αντιπρόσωπον της Αγγλικής Αποστολής. Του λοιπού η συμπεριφορά υμών απέναντι των ομάδων άλλων οργανώσεων θέλει διέπεται από το αποστελλόμενον αντισχέδιον συμφωνητικού μεταξύ Στρ. Αγγλικής Αποστολής και ημών, όπερ, συνταχθέν υπό της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ και ΕΛΑΣ, είναι υπό συζήτησιν με τον Αρχηγόν της Αγγλικής Στρατιωτικής Αποστολής Ταξίαρχον Έντυ. Και εν περιπτώσει μη υπογραφής του συμφωνητικού τούτου, θέλομεν εξακολουθήσει ενεργούντες συμφώνως προς το πνεύμα αυτού. Δια πάσαν παράβασιν ή αντίθετον προς το πνεύμα του συμφωνητικού πράξιν θέλουσι ληφθή αυστηρά μέτρα». Την διαταγή υπέγραφε και ο Άρης Βελουχιώτης!

Μετά από τα ανωτέρω, η ανασυγκρότηση της δύναμης του Ψαρρού ξεκίνησε και προγραμματίσθηκαν ρίψεις από το Κάιρο στα τέλη Ιουνίου. Ο Κρανιάς ενημερώθηκε από μέλη της Βρετανικής Αποστολής να μεταβεί στην περιοχή Ρωμέϊκο, ώστε να λάβει μέρος των ρίψεων για την ομάδα του. Η ενίσχυση όμως για το τμήμα του δεν πραγματοποιήθηκε γιατί ο ΕΛΑΣ επετέθη ξανά κατά του 5/42. Ο Κρανιάς στις 21 Ιουνίου 1943 και ενώ περίμενε τις ρίψεις ενημερώνεται από σύνδεσμο ότι το Αρχηγείο Παρνασσίδος του ΕΛΑΣ με δύναμη 800 περίπου ανταρτών, υπό τους Διαμαντή, Βερμαίο (Φοίβο Γρηγοριάδη) και Νικηφόρο (Ανθυπολοχαγό Δημήτρη Δημητρίου) ετοίμαζε επίθεση εναντίον τους για να υφαρπάξει τα υλικά των ρίψεων και να εμποδίσει την ανασυγκρότηση του 5/42 ενώ είχε συμφωνήσει για αυτήν. Όπως γράφει ο Κρανιάς, οι ελασίτες στην Καλοσκοπή, που σταμάτησαν για ξεκούραση, τόνιζαν στους ντόπιους ότι θα ζητούσαν από τον Ψαρρό και τον Κρανιά να τους συνδράμουν στην επίθεση κατά των Ιταλών στο Λιδωρίκι. Εάν δεν το έκαναν θα τους «έπνιγαν στο αίμα». Έτσι, ο ΕΛΑΣ προπαγάνδιζε στον πληθυσμό πως όποιος δεν ενσωματωνόταν στον ΕΛΑΣ θα εξουδετερωνόταν. Επιπλέον, τα λόγια των ελασιτών προοικονομούσαν την επίθεση τους κατά του 5/42 γιατί αυτό δεν θα πολεμούσε τους Ιταλούς! Ήταν έτοιμη η δικαιολογία τους για την δεύτερη διάλυση των δυνάμεων του Ψαρρού. Ο Ψαρρός αν και ενημερώθηκε προσωπικά από τον Κρανιά για τις πληροφορίες αυτές, δεν τις πίστεψε λόγω του ότι ο ΕΛΑΣ είχε συμφωνήσει στην ανασυγκρότηση των δυνάμεών του. 

Στις 23 Ιουνίου οι Ελασίτες υπό τις δυνάμεις που αναφέραμε παραπάνω, με τριπλάσια δύναμη από το 5/42 επιτέθηκαν εναντίον του στη θέση Ταράτσα της Γκιώνας. Η δύναμη του Κρανιά είχε ταχθεί στη δεξιά πλευρά στην περιοχή Καράπαπα (Μαύρη Πέτρα). Όχι μόνο απέκρουσε την επίθεση του ΕΛΑΣ αλλά αντεπιτέθηκε και εξεδίωξε τους ελασίτες. Γράφει ο Γεώργιος Καϊμάρας: «Ο γενναίος Ταγματάρχης Κρανιάς μάλιστα αντεπιτέθηκε και έτρεψε τους ελασίτες σε φυγή προς τη θέση Νεράιδες, απ’ όπου πλέον τρομοκρατημένοι αυτοί δεν τόλμησαν να ξαναπλησιάσουν τα τμήματα Κρανιά-5/42». Ο Κρανιάς μάλιστα ζήτησε από τον Ψαρρό να τον ενισχύσει για να εξουδετερώσει πλήρως τον ΕΛΑΣ αλλά ο αρχηγός του 5/42 αρνήθηκε να το πράξει.

Ακολούθως, το 5/42 αυτοδιαλύεται την 28η Ιουνίου αφού δεν ικανοποιήθηκαν τα αιτήματα του Ψαρρού προς τον Βρετανό Ταγματάρχη Τζεφ, που είχαν να κάνουν με την πλήρη αποκατάσταση του 5/42 μέσω ενισχύσεων αλλά και εγγυλήσεις εκ μέρους της Αποστολής ότι ο ΕΛΑΣ δεν θα επαναλάμβανε τις επιθέσεις του. Τελικά, το 5/42 θα ανασυγκροτηθεί πάλι τον Ιούλιο με την υπογραφή της συμφωνίας στο Περτούλι, για την ίδρυση Κοινού Γενικού Στρατηγείου Ανταρτών.

Το Σεπτέβριο του 1943 το 5/42 και το τμήμα του Αριστείδη Κρανιά θα διακριθούν σε μάχες με Γερμανούς και Ιταλούς στο Λιδωρίκι, στην Άμφισσα, στο Τσακόρεμα, στα Αναθέματα και αλλού. Τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς ο ΕΛΑΣ εξαπέλυσε γενικευμένο εμφύλιο πόλεμο στην κατεχόμενη Ελλάδα, γιατί υπολόγιζε σε απόσυρση των Γερμανών και ήθελε να καταλάβει την εξουσία. Οι επιθέσεις του ιδίως κατά του Ζέρβα και του ΕΔΕΣ, που ήταν η πλέον σημαντικότερη δύναμη έξω από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, αυτό τον σκοπό είχαν. Οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ έξω από την Ήπειρο, δεν άντεξαν έναντι των πολυάριθμων δυνάμεων του ΕΛΑΣ και εξουδετερώθηκαν. Οι ελασίτες στο δρόμο Μαυρολιθαρίου προς Δάφνη φώναζαν με τηλεβόα προς τους αντάρτες του Κρανιά: «Παραδοθείτε προδότες Κραναίοι, ο αρχηγός σας Στρατηγός Ζέρβας, συνεργάζεται με τους Γερμανούς και κτύπησε τον ΕΛΑΣ πισώπλατα». Εν τέλει, ο Κρανιάς συνελήφθη αιχμάλωτος και στάλθηκε στο Γαρδίκι Ομιλαίων. Στις 26 Οκτωβρίου ενημερώνεται ότι παραπέμπεται σε δίκη στο «Αναθεωρητικό Λαϊκό Δικαστήριο» για τη μάχη της Ταράτσας και στέλνεται στο Καρπενήσι. Στο δρόμο δραπετεύει και φτάνει στην Ήπειρο, όπου θα συμμετάσχει σε όλες σχεδόν τις ένδοξες μάχες του ΕΔΕΣ κατά των Γερμανών το 1944.

1944 Η αναδιοργάνωση των ΕΟΕΑ

Από τον Μάρτιο έχει ξεκινήσει η αναδιοργάνωση των δυνάμεων του ΕΔΕΣ, όπου προβλεπόταν η κατάργηση των μέχρι τότε τοπικών Αρχηγείων και Υπαρχηγείων και η ίδρυση Μεραρχιών, Ταξιαρχιών, Συνταγμάτων και Ταγμάτων. Η ανασυγκρότηση των Εθνικών Ομάδων έγινε σύμφωνα με τα όσα ίσχυαν τότε στον Ελληνικό Στρατό. Έτσι λοιπόν, καθόλη τη διάρκεια της άνοιξης του 1944 ο Ζέρβας ιδρύει την ΙΙΙ Μεραρχία με διοικητή τον Αντισυνταγματάρχη Κωνσταντίνο Παπαθανασίου, με περιοχή ευθύνης την αμυντική γραμμή από τον Άραχθο ποταμό μέχρι το Ξηροβούνι στα σύνορα της Άρτας. Στη ΙΙΙ Μεραρχία υπάγονταν το 2/39 Σύνταγμα του Αντισυνταγματάρχη Γεωργίου Ζορμπαλά, το 1/39 Τάγμα του Ταγματάρχη Παπαδημητρίου, το 2/39 Τάγμα του Λοχαγού Κωνσταντίνου Μάνου, το 3/39 Τάγμα με δυνάμεις των Χούτα, Καραμπίνα, Βόιδαρου καθώς και το ανεξάρτητο Σύνταγμα Ξηροβουνίου του οπλαρχηγού Αλέξανδρου Παπαδόπουλου. Παράλληλα, ιδρύεται η VIII Μεραρχία υπό τη διοίκηση του Αντισυνταγματάρχη Απόστολου Κωνσταντινίδη, με περιοχή ευθύνης όλη την περιοχή του πρώην Αρχηγείου Ηπείρου πλην του Νομού Πρεβέζης. Στη Μεραρχία του Κωνσταντινίδη ανήκε το 10ο Σύνταγμα του Ταγματάρχη Ευάγγελου Ζώτου, το 1/10 Τάγμα του Υπολοχαγού Θεοδώρου, το 2/10 Τάγμα του Λοχαγού Σάρρα, το 3/10 Τάγμα του Υπολοχαγού Κατσαρού, το 15ο Σύνταγμα του Ταγματάρχη Γεωργίου Νάσση, το 1/15 Τάγμα του Ανθυπολοχαγού Χαραλαμπόπουλου, το 2/15 Τάγμα του Υπολοχαγού Κωστάκη και το 8ο Τάγμα του Γεωργίου Λυγεράκη. Ακολουθεί η ίδρυση άλλων δύο σημαντικών Μεραρχίων της ΙΧ με διοικητή τον Συνταγματάρχη Νικόλαο Κοσίντα και της Χ με διοικητή τον Αντισυνταγματάρχη Βασίλειο Καμάρα. Στην πρώτη με τομέα δράσης την Πρέβεζα ανήκαν το 24ο Σύνταγμα Πεζικού του Λοχαγού Χρήστου Παπαδάτου, το 9ο Σύνταγμα του Ταγματάρχη Κωνσταντίνου Μπούρου, το 1/24 Τάγμα του Υπολοχαγού Γεωργίου Μπάλκου, το 2/24 Τάγμα του Λοχαγού Βασιλείου, το 3/24 Τάγμα με διοικητές αρχικά τον Λοχαγό Γιαννουκάκο και ακολούθως τον Λοχαγό Μπιτσόλα καθώς και ο Λόχος Μηχανημάτων του Ανθυπολοχαγού Ανδρέα Γαλατσιάνου και ο Λόχος Διοικήσεως του οπλαρχηγού Δημητρίου Ζήκου. Στη δεύτερη με περιοχή ευθύνης το νομό Παραμυθιάς ανήκαν το 16ο Σύνταγμα Πεζικού του Κρανιά, το 26ο του Ταγματάρχη Ηλία Κάτσιου, το 28ο του Αντισυνταγματάρχη Παπανίκα και το 65ο του Αντι/ρχη Ιωάννη Μεταξά. Τέλος ιδρύθηκε η Ιη Ταξιαρχία με διοικητή τον Αντισυνταγματάρχη Κωνσταντίνο Κωνσταντόπουλο και το ανεξάρτητο 3/40 Σύνταγμα Ευζώνων του Επίλαρχου Γεωργίου Αγόρου.

Ο Κρανιάς κατά των Γερμανών

Όπως προαναφέρθηκε, ο Κρανιάς σαν διοικητής του 16ου Συντάγματος Πεζικού υπαγόταν στη Χ Μεραρχία του ΕΔΕΣ, με αρχικό διοικητή τον Βασίλειο Καμάρα (από το Νοέμβριο του 1944 αντικαταστάθηκε από τον Πλούταρχο Μεταξά λόγω ρήξης του Ζέρβα με τον Καμάρα). Έδρα της Χ Μεραρχίας ήταν το Σούλι. Ο Κρανιάς θα συμμετάσχει σε όλες σχεδόν τις σημαντικές μάχες των ΕΟΕΑ κατά των Γερμανών το καλοκαίρι του 1944. Όπως ομολογούν οι εκθέσεις των Γερμανών, η δράση των ομάδων του Ζέρβα και η δημιουργία προγεφυρώματος στις ακτές της δυτικής Ελλάδας θα αποτελέσει θανάσιμο κίνδυνο για την ύπαρξη των Γερμανών στην Ελλάδα. Σε έκθεση του Συνταγματάρχη Σμίντ Ρίχμπεργκ αναφέρεται: «Η τελική στάση του Ζέρβα έναντι των Γερμανικών κατοχικών δυνάμεων, δημιουργεί μεγάλη απειλή, όχι μόνο αποκοπής της επαφής των δικών μας δυνάμεων στόν χώρο της δυτικής Ελλάδος, αλλά επίσης εξουδετερώνει την δυνατότητα άμυνας και προάσπισης των ακτών. [...] Τό προγεφύρωμα αυτό δεν αποτελεί μόνο ένα μόνιμο κίνδυνο γιά τήν δυτική Ελλάδα, αλλά καί ως αεροπορική βάση απειλεί ολόκληρο τόν ελληνικό χώρο».

Ο Κρανιάς στις 27 Ιουνίου 1944, μετά από εντολή του Συμμαχικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής, θα διαταχθεί από τον Καμάρα να επιτεθεί κατά της φρουράς της Παραμυθιάς, την οποία αποτελούσαν δύο Λόχοι Γερμανών και περίπου 350 Αλβανοί τσάμηδες. Το 2/16 Τάγμα μαζί με το Λόχο Ποπόβου του δικηγόρου και οπλαρχηγού Στρουγγάρη και το Ανεξάρτητο Τάγμα του Υπολοχαγού Σούζη επιτίθενται κατά της πόλης. Οι Γερμανοί αναγκάζονται να υποχωρήσουν προς τη Μενίνα, αλλά οι Αλβανοτσάμηδες οχυρώνονται εντός του φρουρίου της πόλης. Τελικώς, όσοι επέζησαν συνελήφθησαν και παραπέμφθηκαν σε ανταρτοδικείο. Τρείς μέρες μετά ακολουθεί επίθεση από 250 Γερμανούς και 150 Τσάμηδες με την υποστήριξη αντιαρματικού, όλμων και πολυβόλων προερχόμενα από τη Μενίνα. Ταυτόχρονα, ισχυρές δυνάμεις τσάμηδων (περισσότεροι από 1.500) επιχειρούν ανακατάληψη της Παραμυθιάς. Οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ δεν αιφνιδιάζονται ούτε και υποχωρούν, Αντιθέτως, ο Κρανιάς τίθεται επικεφαλής του 1ου Λόχου του Συντάγματός του και επιτίθεται στις εχθρικές δυνάμεις πλευρικά από τη στενωπό «Πλάσες». Η ενέργεια αυτή θεωρούνταν πολλή σημαντική καθώς ο εχθρός απειλούμενος να κυκλωθεί αποχώρησε προς τη βάση του στη Μενίνα. Οι νεκροί για τις ΕΟΕΑ ήταν 5 αντάρτες και οι τραυματίες 12. Για τους Γερμανούς οι απώλειες ήταν σημαντικές με 48 νεκρούς και 8 αιχμαλώτους, ενώ οι Αλβανοτσάμηδες είχαν επίσης 48 νεκρούς.

Για τη συμβολή του Κρανιά στην έκβαση της μάχης των Αγίων Θεοδώρων, ο Ζέρβας θα εκδώσει Γενική Διαταγή σύμφωνα με την οποία θα προάγει τον διοικητή του 16ου Συντάγματος στο βαθμό του Αντισυνταγματάρχη λόγω του ότι «παρέμεινεν ακλόνητος στο καθήκον του, τηρήσας ούτω πιστώς τον όρκον του προς την Πατρίδα, με εξαιρετικήν πολεμικήν δράσιν κατά τον διεξαχθέντα σκληρόν και τραχύν διμέτωπον αγώνα, υπερβάς πλειστάκις το καλώς εννοούμενον καθήκον».

Στις 12 Αυγούστου 1944 ο Κρανιάς κλήθηκε εσπευσμένα να παρουσιαστεί στο Αρχηγείο της Χ Μεραρχίας εν όψει της σημαντικής μάχης της Μενίνας που θα ακολουθούσε. Στη σύσκεψη, πέραν του Κρανιά, συμμετείχαν ο διοικητής της Μεραρχίας Βασίλειος Καμάρας, ο Επιτελάρχης του Αντισυνταγματάρχης Γεώργιος Βλάσσης και οι εκπρόσωποι της Στρατιωτικής Συμμαχικής Αποστολής Τομ Μπάρνς και Ρότζερς. Ο Μπάρνς ανακοίνωσε τους στρατηγικούς στόχους που θα επιτυγχάνονταν με την επίθεση κατά της Μενίνας. Το χωριό βρισκόταν σε κομβική θέση μεταξύ Ιωαννίνων και Πρέβεζας. Είχε τέλεια αμυντική οργάνωση με πυροβολεία, πολυβολεία, ολμοβολεία, ναρκοπέδια και συρματοπλέγματα, συνολικής δύναμης 450 αντρών μόνιμης φρουράς, εκ των οποίων γύρω στους 300 ήταν Γερμανοί και οι υπόλοιποι Αλβανοτσάμηδες. Το χωριό ήταν ισχυρά οργανωμένο από τους κατακτητές λόγω του ότι ήταν ιδιαίτερα σημαντική η θέση του. Μέσω Μενίνας οι Γερμανοί μπορούσαν να ανεφοδιάζουν τμήματά τους σε Ηγουμενίτσα και Φιλιάτες. Παράλληλα, στη Μενίνα υπήρχαν αποθήκες πυρομαχικών, τροφίμων και γερμανικών αυτοκινήτων. Συνολικά, κατά της Μενίνας επιτέθηκαν περίπου 1.100 αντάρτες του ΕΔΕΣ. Για λογαριασμό του 16ου Συντάγματος του Κρανιά, συμμετείχαν το 1/16 Τάγμα υπό τον έφεδρο Λοχαγό Φώτη Κίτσο και το 2/16 Τάγμα υπό τον Λοχαγό Κωνσταντίνο Ζιώγα. Σύμφωνα με το Σχέδιο Ενεργείας του Καμάρα, το 16ο Σύνταγμα είχε διαταγή «να ενεργήση αιφνιδιαστικήν επίθεσιν την νύκτα της 16ης προς 17ην Αυγούστου ε.ε., προς εξουδετέρωση εις πρώτον χρόνον, των εχθρικών αντιστάσεων της εξωτερικής περιμέτρου εις τον τομέα Α ήτοι Ι,Ια,2,5 κλπ (ως σχεδ/μα) και εις δεύτερο χρόνο των εχθρικών αντιστάσεων της εσωτερικής αμύνης του εχθρού, υποστηριζόμενο υπό της βάσεως πυρός του». 

Τα αρχικά τμήματα του 2/16 Τάγματος (5ος, 6ος Λόχος) δεχόμενα καταιγιστικά πυρά πολυβόλων αναχαιτίζονται. Εν τέλει όμως με τη βοήθεια του Αντιαρματικού των ΕΟΕΑ υπό τη διεύθυνση βολής του Υπολοχαγού Πυροβολικού Βασιλείου Κατσάνου, οι αντάρτες του 6ου Λόχου εξορμούν και καταλαμβάνουν τα εχθρικά πυροβολεία της εξωτερικής περιμέτρου. Η μάχη συνεχιζόταν αλλά οι Γερμανοί κρατούσαν τη κύρια γραμμή άμυνας. Τότε ο Κρανιάς αναλαμβάνει προσωπική δράση. Γράφει: «Τη νύκτα της 17ης προς την 18ην, στο Συν/μα οργανώνω ομάδες διεισδύσεως και τας εφοδιάζω με εμπρηστικάς χειροβομβίδας. Η Χ Μεραρχία προωθεί το αντιαρματικόν πυροβολόν διά των χειρών εις την πρώτην γραμμήν, διατάσσουσα γενικήν επίθεσιν. Τάσσομαι προσωπικώς επικεφαλής των ομάδων διεισδύσεως και από οικίαν εις οικίαν, η αριστερά ομάς επλησίασε το κτίριον του Γερμανικού Φρουραρχείου και ρίπτει τας χειροβομβίδας. Το κτίριον πυρπολείται, οι Γερμανοί ύψωσαν λευκήν σημαίαν και ήρχισεν η παράδοσις». Οι απώλειες του εχθρού ήταν σημαντικές και υπολογίζονται σε 77-112 νεκρούς Γερμανούς ενώ υπήρχαν και 35-86 νεκροί Αλβανοί τσάμηδες (ο υπολογισμός διαφέρει αναλόγως την πηγή). 

Στις 19 Αυγούστου, ο Καμάρας θα ζητήσει να προαχθεί ο Κρανιάς λόγω της γενναιότητάς του στο πεδίο της μάχης της Μενίνας: «Λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω ότι ο Αντ/χης Πεζικού Κρανιάς Αριστείδης, Διοικητής του 16ου Συντάγματος Πεζικού, κατά την σκληράν μάχην της Μενίνας, 17ης και 18ης Αυγούστου 1944, ανεδείχθη ανήρ γενναίος, σπανίας τακτικής αντιλήψεως, απαραμίλλου πρωτοβουλίας και ενεργητικότητος. Ούτος, ως Διοικητής του 16ου Συντάγματος του Πεζικού, εξαντλήσας όλα τα μέσα και μή δυνάμενος να διαρρήξη μετωπικώς την εχθρικήν γραμμήν, με αποτέλεσμα την φθοράν των τμημάτων του και τον κίνδυνον από στιγμής εις στιγμήν, να καταφθάσωσιν εχθρικαί ενισχύσεις, όλως πρωτοβούλως οργανώνει ομάδας κρούσεως, τάσσεται ο ίδιος επικεφαλής, διεισδύει διά των διακένων, πλησιάζει το κτίριον του Φρουραρχείου των Γερμανών μόνον με τους τέσσαρας, των δύο τεθέντων εκτός μάχης (Μέξας Ν. και Κουλούρης εφονεύθησαν καθ’ οδόν), ρίπτει τας εμπρηστικάς χειροβομβίδας και αναγκάζει τους αμυνομένους εις παράδοσιν».

Καθόλη τη διάρκεια του Σεπτεμβρίου οι Γερμανοί και οι υποτακτικοί τους Αλβανοτσάμηδες θα επιχειρήσουν να ανακαταλάβουν τα εδάφη που έχασαν. Στις 17 Σεπτεμβρίου θα επιχειρήσουν ανεπιτυχώς να εισέλθουν στην Παραμυθιά αλλά θα αποτύχουν και θα καταδιωχθούν από τα τμήματα του 16ου Συντάγματος. Οι Γερμανοί θα αφήσουν 27 νεκρούς και 11 αιχμαλώτους ενώ οι Αλβανοί θα έχουν 28 νεκρούς. Στις 20 Σεπτεμβρίου θα επιχειρήσουν να ανακαταλάβουν και τη Μενίνα αλλά πάλι θα εκδιωχθούν πέραν του ποταμού Καλαμά.  

Κατά τα έτη 1946-1949 ο Κρανιάς θα συνεχίσει την εθνική προσφορά του πολεμώντας κατά του «Δημοκρατικού Στρατού». Αρχικά το 1946 θα ιδρύσει το ΑΜΑΚ (Ανεξάρτητο Μεταβατικό Απόσπασμα Κρανιά), το οποίο θα αναγνωριστεί από το Γενικό Επιτελείο Στρατού. Οι αξιωματικοί και οπλίτες του ΑΜΑΚ προέρχονται από το 106 Ε.Τ. Πεζικού στη Λαμία. Τον Μάρτιο του 1947 κατόπιν εντολής του Υπουργείου Εσωτερικών διαλύει το ΑΜΑΚ και εντάσσεται στη Χωροφυλακή, όπου συγκροτεί το 5ο Τάγμα. Θα συμμετάσχει με αυτό σε πλείστες μάχες κατά του ΔΣΕ στην Πελοπόννησο.

Ο Αριστείδης Κρανιάς για την προσφορά του και τη γενναιότητά του στα πεδία των μαχών κατά των Γερμανών και των συνοδοιπώρων τους Αλβανών τσάμηδων θα προαχθεί επ’ ανδραγαθία στον βαθμό του Αντισυνταγματάρχη ενώ τον Ιούνιο του 1944 θα τιμηθεί με Χρυσό Αριστείο Ανδρείας και τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς με τον Πολεμικό Σταυρό Β’ Τάξεως.

Πηγές:

Αριστείδης Κρανιάς, Αντί του μάνα, χολήν, [χ.ό], Αθήνα 1973.

Γεώργιος Δ. Καϊμάρας, Το χρονικό μιας θυσίας. Δημ. Ψαρρός και το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων, εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 1984.

Δημήτριος Πλούμης, Ο Γολγοθάς του Έθνους. Οι μαύρες μέρες της σκλαβιάς στη Ρούμελη και το στοιχειωμένο Χαϊδάρι, [χ.ό], Αθήνα 1971.

Αρχεία Εθνικής Αντίστασης (1941-1944), τόμοι 1ος, 2ος. Έκδοση Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 1998.

Χρήστος Απ. Παπαδάτος, Εθνική Αντίσταση 1942-1945, [χ.ό], Αθήνα 1991. 

* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην "Ελεύθερη Ώρα", σε συνέχειες στις 6.11 και 13.11.2021.