Ο αφορισμός των πρωτεργατών της Επανάστασης από τον Γρηγόριο Ε΄. Πότε συνέβη και τι μεσολάβησε.

 

Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄.

του Ιωάννη Β. Αθανασόπουλου

ιστορικού

* το κείμενο αποτελεί απόσπασμα από το βιβλίο "Διωγμοί Ελλήνων. Τουρκικές σφαγές 19ος και 20ος αιώνας", εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2023.

Πῶς ὅμως ἀφόρισε τούς πρωτεργάτες τῆς Επανάστασης ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος; Τί ἀκριβῶς συνέβη καί πότε; Ὁ Σουλτάνος ἐνη­μερώνεται γιά τήν ἔκρηξη τοῦ ξεσηκωμοῦ ἀπό τούς Ρώσους, τήν 1η Μαρτίου 1821. Τήν ἐπομένη, 2 Μαρτίου, καλεῖ τόν Πατριάρχη γιά νά τόν ἐνημερώσει καί ἡ συζήτησή τους διαρκεῖ πέντε ὧρες. Στίς 11 Μαρτίου βλέποντας πώς ὁ Γρηγόριος δέν εἶχε προβεῖ σέ καμία ἀντί­δραση τόν ἀναγκάζει νά ἐκδώσει τό πρῶτο ἀφοριστικό κείμενο, ἀ­φοῦ προηγουμένως ὁ Πατριάρχης διαβάζει τό σουλτανικό διάταγμα «μπουγιουρντί» μέσα στόν πατριαρχικό ναό. Η σύνταξη τοῦ πρώτου ἀφορισμοῦ ὅμως ἐντέχνως γίνεται χειρόγραφα καί ἀπευθύνεται μόνον σέ συγκεκριμένο τόπο. Ἀπευθύνεται πρός τόν «Ἕξαρχο τῶν Πλα­γηνῶν», ἑπομένως ὁ ἀφο­ρι­σμός αὐτός εἶχε τοπικό χαρακτήρα, ὥστε νά μή γίνει ἄμεσα γνω­στός στούς Ἕλληνες χριστιανούς παρά μόνον στήν περιοχή τῆς Μολδοβλαχίας, ὅπου εἶχε ξεκινήσει ἡ Ἐπανάσταση καί ἐκεῖ μόνον ὅταν θά ἔφτανε.

Ὅταν ὁ Σουλτάνος ἐνημερώθηκε γιά τήν ἔκδοση τοῦ ἀφορι­σμοῦ καί διάβασε τό κείμενο ἀντελήφθη τί εἶχε συμβεῖ. Ἔτσι, ἀ­πο­φάσισε νά ζητήσει ἀποφασιστικά ἀπό τόν Πατριάρχη Γρηγόριο τή σύνταξη ἑνός δεύτερου ἀφορισμοῦ, πού θά ἀπευθυνόταν σέ ὅλους τούς Ὀρθόδοξους Ἕλληνες τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας καί θά γινόταν ἄμεσα γνωστός χωρίς χρονοτριβές. Γιά τόν λόγο αὐτό, τό κείμενο τοῦ δεύτερου ἀφορισμοῦ θά τυπώνονταν σέ μονόφυλλο ἀπό τά τυπογραφεῖα τοῦ Σουλτάνου καί μέσω τῶν τατάρων, δηλαδή τῶν ἔφιππων ταχυδρόμων τοῦ Σουλτάνου, θά γινόταν γνωστό σέ ὅλη τήν ἔκταση τῆς αὐτοκρατορίας. Σύμφωνα μέ τήν ἐνδελεχῆ καί σημαντική ἔρευνα τοῦ Γιώργου Κεκαυμένου, ὁ δεύτερος ἀφορισμός ὑπολογίζεται ὅτι συντάχθηκε καί διαβάστηκε ἐνώπιον τῶν πιστῶν στόν Πατριαρχικό ναό τήν 20η Μαρτίου 1821, δηλαδή τή Δ΄ Κυριακή τῶν Νηστειῶν.[1] 

 Χαρακτηριστική ἀπόδειξη τῆς ἀνδρείας τοῦ Γρηγορίου καί ὄχι τῆς προδοσίας ὑπῆρξε καί ἡ στάση του ὅταν τοῦ ζητήθηκε ἀ­πό τόν ἀπεσταλμένο τοῦ «ἀφορισμένου» Ὑψηλάντη, Ἰωάννη Παπαρρηγόπουλο, ἀλλά καί ἀπό τόν Ρῶσο πρέσβη Στρογανώφ, νά φυγαδευθεῖ γιά νά σωθεῖ. Ἀρ­νήθηκε λέγοντας: «[…] Ἡ ἀναχώρησίς μου, ἐνῶ θά ἐμπόδιζε νά ἐπι­τευχθοῦν ἀγαθά μεγάλα γιά τό ἔθνος μου, θά ἐπέφε­ρε μεγάλες συμ­φορές. Προτιμῶ νά μείνω. Κι᾽ ἄν εἶναι ἀπόφασις τῆς θείας βουλῆς, ἄς γίνω θυσία ὑπέρ πίστεως καί πατρίδος».[2] 

Στό σημεῖο αὐτό πρέπει νά ἀναφερθεῖ κάτι πού δέν εἶναι τόσο γνωστό στό εὐρύ κοινό. Τή Μεγάλη Δευτέρα τοῦ 1821, περίπου μία βδομάδα πρίν τό μαρτυρικό τέλος τοῦ Πατριάρχη τῶν Ἑλλήνων, ὁ ἴ­διος, μαζί μέ ἄλλους Μητροπολίτες, τέλεσε μυστική Θεία Λειτουργία καί ἦρε πίσω τόν ἀφορισμό: 

 

 «Καί μετά σύντομον ἀκολουθίαν, λαβῶν ὁ Πατριάρχης τόν ἀφορισμόν ἔθηκεν αὐτόν ἐπί ἑνός τρίποδος παρά τήν Ἁγίαν Τράπεζαν καί ἀπήγγειλε τήν ἑξῆς προσευχήν, ἀκροωμένων τῶν Συνοδικῶν: “Θεέ Παντοκράτωρ, Σύ ὁ ἀποστείλας τόν Μονογενῆ σου υἱόν τόν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν εἰς τόν κόσμον, ἴνα λάβη σάρκαν, διά Πνεύματος Ἁγίου παρά τῆς ἀειπαρθένου Μαρίας καί ν᾽ ἀποθάνη ἐπί τοῦ Σταυροῦ ὑπέρ ἡμῶν, συγχώρησον πρῶτον ἡμῖν τοῖς ἡμαρτηκόσι σοῖ διά τῆς παραβάσεως τῆς ἐντολῆς τοῦ Μονογενοῦς Σου υἱοῦ, τοῦ ἐντειλαμένου ἡμῖν «Εὔχεσθε καί μή καταράσθε». Εἴτα καθ᾽ ἇ δέδωκας ἡμῖν ἐντολήν τοῦ δεσμεῖν καί λύειν, καταλύομεν τόν ἀφορισμόν τοῦτον, ὅν ἀ­κουσίως ἀπηυθύναμεν κατά τοῦ Χριστεπωνύμου ποιμνίου Σου. Ναί Κύριε Βασιλεῦ, ἐπάκουσον ἡμῶν καί ἐνί­σχυσον καί σῶσον αὐτό τῷ βραχίονί Σου τῷ ὑψηλῷ ὅτι δεδοξασμένος ὑπάρχεις σύν τῷ Μονογενεῖ Σου Υἱῷ καί τῷ Παναγίῳ σου Πνεύματι, νῦν καί ἀεί καί εἰς τούς αἰώνας τῶν αἰώνων Ἀμήν”».[3]

---

[1] Γιῶργος Κεκαυμένος, Ὁ Γρηγόριος Ε΄ καί ἡ Ἐπανάσταση τοῦ 1821, Ἐναλ­λα­κτικές ἐκδόσεις, Ἀθήνα 2019, σ.σ. 41-64.

[2] Σπυρίδων Μελᾶς, Ματωμένα ράσα, ἐκδόσεις Μπίρης, σ.σ. 166-168.

[3] Γκουστάβος Φρειδερῖκος Χέρτσμπεργκ, Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως, τόμος Α΄, [χ.ὄ.], Ἀθήνα 1916, σελ. 101.