"Μνήμες ξενικής κατοχής και Εθνικής Αντίστασης 1941-1944" (κείμενα και φωτογραφίες από τη χθεσινή εκδήλωση)

 

Από αριστερά: Ευθύμιος Ταλάντης, Γεώργιος Λάζος, Ιωάννης Αθανασόπουλος, Παναγιώτης Ευσταθίου.

Πραγματοποιήθηκε, την Κυριακή 26 Νοεμβρίου 2023, στην αίθουσα Μελίνα Μερκούρη του Δημαρχείου Χολαργού-Παπάγου, η εκδήλωση "Μνήμες ξενικής κατοχής και Εθνικής Αντίστασης 1941-1944", την οποία διοργάνωσε ο Σύνδεσμος Απογόνων Αγωνιστών και Φίλων του Αντάρτικου Σχηματισμού 5/42 Σ.Ε. του Συνταγματάρχου Δημητρίου Ψαρρού και ο Σύλλογος Τμήματα Ενεργών Εφέδρων-ΤΕΝΕΦ. 

Τον συντονισμό της εκδήλωσης είχε ο κ. Παναγιώτης Ευσταθίου, Αντιναύαρχος ε.α. και Επίτιμος Αρχηγός Στόλου. Ομιλητές ήταν ο κ. Γεώργιος Λάζος, πρόεδρος Συλλόγου Τμήματα Ενεργών Εφέδρων-ΤΕΝΕΦ, ο κ. Ευθύμιος Ταλάντης, συγγραφέας, εκδότης και πρόεδρος του Συνδέσμου Απογόνων Αγωνιστών και Φίλων του Αντάρτικου Σχηματισμού 5/42 Σ.Ε. του Συνταγματάρχου Δημητρίου Ψαρρού και ο γράφων.

Ακολουθεί το κείμενο της ομιλίας μου με θέμα: "Αντιστασιακές οργανώσεις- Ίδρυση, ιδεολογία, δράση, συμβολή στο Συμμαχικό Αγώνα":

Μετά τη γερμανική εισβολή και κατάκτηση καθώς και το μούδιασμα των πρώτων ημερών, ο ελληνικός λαός άρχισε να αντιδρά με έμμεσο τρόπο στην κατοχή της χώρας. Συγκεκριμένα, ξεκίνησαν να κινούνται μεμονωμένα πρόσωπα με στόχο να αντιδράσουν μπροστά στη νέα κατάσταση που είχε διαμορφωθεί. Τα πρόσωπα αυτά προέρχονταν κυρίως από το στράτευμα. Βεβαίως, υπήρξαν και πολιτικά στελέχη, που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, θέλησαν να λάβουν μέρος στα κάθε λογής εγχειρήματα, έχοντας ωστόσο στο μυαλό τους περισσότερο τη θέση και τα αξιώματα που θα διεκδικούσαν στην Ελλάδα της απελευθέρωσης.

Για τον λόγο αυτό, οι στρατιωτικοί και πολιτικοί κατά τη σύνταξη των ιδρυτικών και καταστατικών των οργανώσεων τους, πολιτικολογούσαν υπέρ ή κατά του Βασιλιά και του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου ή ακόμη και εάν δεν το έκαναν ανοιχτά, έθεταν ως σημαντική προτεραιότητα το ζήτημα της άμεσης επιστροφής ή όχι του Βασιλιά, μέσω του πολιτειακού, που έπρεπε να λυθεί εν μέσω κατοχής. Η κακοδαιμονία του ελληνικού αντάρτικου και η ουσιαστική υπονόμευσή του, μέσω του κατοχικού εμφυλίου, που στοχευμένα ξεκίνησαν οι οργανώσεις του ΚΚΕ, κατά τον ομιλούντα, οφείλονται στο ότι όλες σχεδόν οι οργανώσεις από την αρχή της ίδρυσής τους έθεταν ως προτεραιότητα το πολιτειακό ζήτημα.

Στην κατοχική Ελλάδα ιδρύθηκαν πολλές οργανώσεις αντίστασης διαφόρων μορφών. Κάποιες στελέχωσαν και ένοπλα τμήματα στα βουνά της Ελλάδας, με δράση κατά των κατακτητών. Άλλες έδρασαν συλλέγοντας πληροφορίες που τις έδιναν στους συμμάχους, κατασκοπεύοντας τις δυνάμεις κατοχής, άλλες βοηθούσαν στη μεταφορά Βρετανών στρατιωτών στη Μέση Ανατολή ή στη συμμετοχή σε σαμποτάζ κατά του κοινού εχθρού. Μερικές από τις οργανώσεις ήταν το Ελληνικόν Αίμα, ο Ιβάνωφ, η Μπουμπουλίνα με τη θρυλική Λέλα Καραγιάννη, η Πανελλήνια Απελευθερωτική Οργάνωση (ΠΑΟ) στη Θεσσαλονίκη, το Εθνικό Κομιτάτο, ο Όμηρος, η Εθνική Δράσις, τα 3Α (Αγών-Ανόρθωσις-Αναγέννησις), ο ΜΙΔΑΣ 614 του θρυλικού Ιωάννη Τσιγάντε, ο ΕΣΑΠ του Ταγματάρχη Κωστόπουλου, η Ιερή Ταξιαρχία, ο Ελληνικός Στρατός στην Πελοπόννησο, η ΕΟΚ του Μπαντουβά στην Κρήτη, η Χ του Αντισυνταγματάρχη Γεωργίου Γρίβα του μετέπειτα Γρίβα Διγενή της ΕΟΚΑ, η ΡΑΝ, η ΠΕΑΝ του Υποσμηναγού Κώστα Περρίκου και βεβαίως το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ο ΕΔΕΣ με τις Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών και η ΕΚΚΑ με το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων. Θα αναφερθούμε σ’ αυτές επειδή ήταν οι τρεις μεγαλύτερες, που έδρασαν στα βουνά της χώρας κατά των κατακτητών και όχι μόνο.

ΕΑΜ-ΕΛΑΣ 

Το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο ιδρύθηκε στην Αθήνα στις 27 Σεπτεμβρίου 1941. Την ημέρα εκείνη υπεγράφη το ιδρυτικό του από τον Λευτέρη Αποστόλου εκ μέρους του ΚΚΕ, τον Χρήστο Χωμενίδη εκ μέρους του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδος, τον Απόστολο Βογιατζή από το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδος και τον Ηλία Τσιριμώκο από την Ελληνική Λαϊκή Δημοκρατία. Φαινομενικά αποτελούσε δημιούργημα συλλογικό, αλλά ουσιαστικά ήταν υπό τον απόλυτο έλεγχο του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος. Το ΚΚΕ ίδρυσε το ΕΑΜ λόγω εντολών του Στάλιν. Στόχος και σκοπός του ήταν η αντίσταση κατά του Άξονα επειδή το διέταξε ο «Πατερούλης» για να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα της Σοβιετικής Ένωσης. 

Τι διαβάζουμε στο ιδρυτικό του ΕΑΜ; Πως πρωταρχικός, άμεσος σκοπός είναι η εκδίωξη των κατακτητών και η ανεξαρτησία της χώρας. Όχι όμως με γενικό τρόπο αλλά «μόνο μέσα στο ΕΑΜ», όπως έγραψε ο Γληνός.  Δηλαδή οι ηγέτες του ΕΑΜ, συγκεκριμένα το ΚΚΕ, που όμως δεν διεκδικεί φανερά την πρωτοβουλία, προεξοφλούσαν πως το ΕΑΜ θα απελευθερώσει τη χώρα και η δική του κυβέρνηση θα την οδηγήσει σε εκλογές για να «αποφασίσει» ο λαός τι πολίτευμα θέλει (βλέπε άρθρο 2β του ιδρυτικού). Προεξοφλούσαν επομένως, από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του πως κουμάντο θα έκανε το ΕΑΜ. 

Ακολούθως, τόνιζε στο άρθρο 2γ του ιδρυτικού του, πως το ΕΑΜ θα «εκμηδένιζε» όποιον τολμούσε να σταθεί εμπόδιο στους σκοπούς του, που τους βάπτιζε εντελώς αυθαίρετα και χωρίς να ερωτηθεί ο λαός, ως σκοπούς του λαού. Επομένως, το ΕΑΜ από την αρχή της ίδρυσής του είχε αναφερθεί κεκαλυμμένα, βεβαίως, στη μονοπώληση του αγώνα, δηλαδή στην πρόθεσή του να εξαπολύσει, εν μέσω γερμανικής κατοχής, κατοχικό εμφύλιο πόλεμο κατά όσων αντιλαμβάνονταν τις πραγματικές επιδιώξεις του, βαπτίζοντάς τους αντιδραστικούς, προδότες, κ.λπ. 

Τους σκοπούς αυτούς του Κόμματος όμως δεν τους διατυμπάνιζαν για ευνόητους λόγους. Όπως και δεν δέχονταν ποτέ δημόσια, καθ’ όλη τη διάρκεια της κατοχής, πως το ΚΚΕ είναι το κόμμα που ίδρυσε, ήλεγχε και καθοδηγούσε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Έλεγαν πως το ΕΑΜ δέχεται όσους ήθελαν να πολεμήσουν τον κατακτητή καί να απελευθερώσουν την πατρίδα. Μέσα σε όλους δέχονταν και τους Κομμουνιστές εφόσον έχουν τον ίδιο σκοπό. Η παραδοχή της καλοστημένης θεατρικής παράστασης ήρθε πολλά χρόνια αργότερα μέσα από αρχειακό υλικό ή αναμνήσεις ηγετικών στελεχών του ΚΚΕ-ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.

Γι’ αυτόν τον λόγο το ιδρυτικό του ΕΑΜ αναφέρει πως «τηρείται αυστηρώς μυστική η συμμετοχή των οιανδήποτε κομμάτων» που αποτελούν το ΕΑΜ (βλ. άρθρα 5α και 5β).  Άλλο σημείο του ιδρυτικού που χρίζει επισήμανσης είναι το άρθρο 2δ. Εκεί αναφέρεται πως το ΕΑΜ θα επιδιώξει να συνεργαστεί με άλλους λαούς, προφανώς γειτονικούς, για να συντονίσουν τον αγώνα κατά του Άξονα. Το ΚΚΕ-ΕΑΜ-ΕΛΑΣ επιδίωξε και πέτυχε συνεργασία με το αντάρτικο του Τίτο στη Γιουγκοσλαβία και του Χότζα στην Αλβανία. Και τα δύο ήταν τα κομμουνιστικά αντάρτικα κινήματα των αντίστοιχων χωρών. Επίσης, εντελώς συμπτωματικά όταν ο ΕΛΑΣ εξαπέλυσε γενικό εμφύλιο πόλεμο κατά του Ζέρβα και των λοιπών αντιστασιακών οργανώσεων, τον Οκτώβριο του 1943, τα αντίστοιχα αντάρτικα του Τίτο και του Χότζα έκαναν το ίδιο ακριβώς στις χώρες τους. Αυτό εννοούσε το ΚΚΕ-ΕΑΜ-ΕΛΑΣ όταν έκανε λόγο για «συντονισμό του αγώνος του Ελληνικού Λαού με τον αγώνα των άλλων ως άνω Λαών».

Ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας για την ηγεσία του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ήταν η βιτρίνα. Στόχος ήταν η κατάληψη της εξουσίας σύμφωνα με τη θεωρία του επαναστατικού ντεφετισμού,  δηλαδή την εφαρμογή της κομμουνιστικής αρχής: της μετατροπής ενός εθνικοαπελευθερωτικού πολέμου σε εμφύλιο πόλεμο για την πραγμάτωση της δικτατορίας του Προλεταριάτου· με απλά λόγια της κομμουνιστικής δικτατορίας. Αρχές του 1942 πραγματοποιείται η 8η Ολομέλεια του ΚΚΕ υπό τόν Σιάντο. Εκεί αναφέρεται ρητά και ξεκάθαρα πως καθήκον του Κόμματος και κάθε κομμουνιστή είναι ο πόλεμος κατά του Άξονα που θα φέρει τη νίκη της Σοβιετικής Ένωσης. Μέσα στο ίδιο έτος θα ιδρυθεί και ο στρατός του ΚΚΕ-ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός). Όπως ομολογούν ορθά κοφτά, προσωπικότητες που έδωσαν τη ζωή τους στην αριστερά, στο Κόμμα και στις οργανώσεις του, ο ΕΛΑΣ ήταν, από την ίδρυσή του, όργανο εμφυλίου πολέμου. Από την αρχή της Κατοχής το ΚΚΕ είχε, σύμφωνα με τις οδηγίες της Κομμουνιστικής Διεθνούς, δύο σκοπούς: την ενότητα όλων των αντιφασιστικών δυνάμεων, μέσα στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για να επιτευχθεί ο δεύτερος σκοπός: η κατάληψη της πολιτικής εξουσίας. Τον Δεκέμβριο του 1942 αποφασίζεται σε σύσκεψη του κόμματος στο Κουκάκι, που ονομάστηκε Β΄ Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ, η μονοπώληση του αγώνα αντιστάσεως από τον ΕΛΑΣ. Όποιος ήθελε να πολεμήσει τον κοινό εχθρό έπρεπε να το κάνει εντασσόμενος στον ΕΛΑΣ, ειδάλλως θα είχε τρεις επιλογές: τον θάνατο, την αυτοδιάλυση ή να καταφύγει στους Γερμανούς και να γίνει όργανό τους. Η μονοπώληση αυτή θα έφερνε άμεσα, με τη λήξη της κατοχής, το ΚΚΕ στην εξουσία. Στην ίδια Συνδιάσκεψη, αποφασίσθηκε πως το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ δεν υπήρχε πιθανότητα για γίνει όργανο των μακροπρόθεσμων σκοπών των Άγγλων.

Σχετικά με την αντιστασιακή δράση του ΕΛΑΣ, υπήρχε παράλληλα με τον κατοχικό εμφύλιο. Σταχυολογόντας, θα αναφέρω δύο μάχες που συμμετείχε ο ΕΛΑΣ. Η πρώτη ήταν στον Γοργοπόταμο. Ανεξάρτητα από το εάν αναγκάστηκε να συμμετάσχει ελέω Ζέρβα, σύμφωνα με τις βρετανικές πηγές αλλά και παραδοχές Εδεσιτών ανταρτών, όπως λ.χ. ο Στέργιος Βούλγαρης, πολέμησε στο σαμποτάζ καλά. Η δεύτερη ήταν αυτή στον Σαραντάπορο την 21η Ιουνίου 1943. Στα πλαίσια της επιχείρησης "Animals", το Αρχηγείο βόρειας Θεσσαλίας του ΕΛΑΣ, με αρχηγούς τον Υπολοχαγό Πεζικού Θεόδωρο Καλλίνο - "Αμάρμπεη" και τον Γεώργιο Βόγια επιτέθηκαν στα στενά του Σαρανταπόρου, σε γερμανική φάλαγγα που κινούνταν προς τη Λάρισα. Στην ενέδρα έλαβαν μέρος 300 αντάρτες του μόνιμου αλλά και του εφεδρικού ΕΛΑΣ. Πρώτο δέχθηκε τα πυρά των ανταρτών ένα αυτοκίνητο στο οποίο επέβαιναν δύο Γερμανοί αξιωματικοί. Παρά την έντονη επίθεση κατάφερε να επιστρέψει στα Σέρβια και να ενημερώσει σχετικά για τη συμπλοκή. Έτσι λίγα λεπτά μετά, ενισχυμένες δυνάμεις των Γερμανών, με έναν λόχο της 117ης Μεραρχίας Κυνηγών επέστρεψαν στον Σαραντάπορο αλλά η δυναμική των ριπών των ανταρτών συνεχίστηκε με αμείωτη ένταση. Οι συμπλοκές έληξαν τέσσερεις ώρες μετά και οι απώλειες των Γερμανών ήταν σημαντικές. Σύμφωνα με τις περισσότερες μαρτυρίες σκοτώθηκαν 23 Γερμανοί ενώ παραδόθηκαν 74 Γερμανοί αξιωματικοί και στρατιώτες με τον επικεφαλής τους, Ανθυπολοχαγό Εστερμπάουρερ. Μετά από λίγες μέρες οι αιχμάλωτοι εκτελέστηκαν. Από τη μεριά τους οι Γερμανοί αντέδρασαν άμεσα και κατέστρεψαν ολοσχερώς χωριά της ευρύτερης περιοχής. Η επιχείρηση αυτή του ΕΛΑΣ αποτέλεσε μία σημαντική επιτυχία της οργάνωσης στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. 

Η αντικειμενική αλήθεια είναι ότι ο ΕΛΑΣ σε περιοχές όπου δεν υπήρχαν άλλες εθνικές οργανώσεις δρούσε αξιόπιστα, όπως ομολογούν πολλοί Βρετανοί αξιωματικοί της Συμμαχικής Αποστολής. Αντιθέτως όπου θεωρούσε ότι "απειλούνταν" οι μεταπελευθερωτικοί στόχοι του έθετε άλλες προτεραιότητες. Επι παραδείγματι, κατά τη διάρκεια της επιχείρησης "Animals" στην Ήπειρο, δυνάμεις του ΕΛΑΣ απέφυγαν τη σύγκρουση με τον κοινό εχθρό. Το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής απέστειλε συγχαρητήριο τηλεγράφημα του Αρχιστράτηγου Ουίλσον προς το Αρχηγείο του ΕΛΑΣ Χασίων για τη μάχη του Σαρανταπόρου.

Τέλος, σχετικά με τη συμβολή του στο συμμαχικό αγώνα αφήνω τον λόγο στον αρχηγό της Συμμαχικής Αποστολής, Έντυ Μάγιερς. Όταν ρωτήθηκε για το κατά πόσο ουσιαστική ήταν η συνεισφορά του ΕΛΑΣ στην κοινή αντιστασιακή και συμμαχική δράση, απάντησε: «Υπήρχαν στιγμές κατά τις οποίες ο ΕΛΑΣ βοήθησε τη συμμαχική προσπάθεια. Υπήρχαν όμως και περίοδοι κατά τις οποίες είχα τη γνώμη ότι ασφαλώς θα τα καταφέρναμε καλύτερα χωρίς αυτούς. Τον Μάρτιο του 1943 μάλιστα έστειλα σήμα στο Κάιρο: «Τώρα ή ποτέ» ήταν το νόημα του σήματος –“τώρα ή ποτέ”, είναι η στιγμή να διακόψουμε κάθε σχέση με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Από στρατιωτικής απόψεως θα είχα καλύτερα αποτελέσματα χωρίς αυτούς. Η απάντηση του Καΐρου ήταν: «Όχι, μη διακόψετε σχέσεις μαζί τους. Επιδιώξτε τον σχηματισμό εθνικών ομάδων, μη πολιτικών εθνικών ομάδων». Έτσι συνέχισα αυτές μου τις προσπάθειες. Να επιτύχω όπως η πολιτική να θεωρείται δευτερεύον θέμα έναντι της στρατιωτικής προσφοράς όλων των αντιστασιακών οργανώσεων. Ως προς αυτό, ο ΕΔΕΣ και η ΕΚΚΑ δεν αποτελούσαν καθόλου πρόβλημα. Αντίθετα ο ΕΛΑΣ ήταν πάντα τεράστιο πρόβλημα».

ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ

Ο ΕΔΕΣ ιδρύθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 1941. Αρχικά ήταν πολιτική οργάνωση που το καταστατικό της εστίαζε περισσότερο στην ανατροπή του Βασιλιά ενώ από την οξεία κριτική δεν ξέφευγε ούτε η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά. Το κείμενο είχε τις ρίζες του στα 1937, όταν ο Ζέρβας προετοίμαζε την ανατροπή του Μεταξά προς όφελος του Πλαστήρα, που ήταν ήδη στη Γαλλία. Άλλωστε, ο Ζέρβας ως κλασικός βενιζελικός κινηματίας συμμετείχε, με κάθε τρόπο, σε όλα τα κινήματα του Μεσοπολέμου. Έτσι, αντιμετώπιζε αρχικά και τον ΕΔΕΣ το 1941. Ως ένα κίνημα του «παλαιού καιρού», όπως παραδέχεται στα απομνημονεύματά του. Σκοπός της οργάνωσης ήταν η εγκαθίδρυση στη χώρα «δημοκρατικού πολιτεύματος» όποια και αν ήταν η έκβαση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Δηλαδή ακόμα και σε επικράτηση του Άξονα. Η τελευταία αυτή λεπτομέρεια στο καταστατικό του ΕΔΕΣ, είχε τις ρίζες της στις επαφές του Πλαστήρα με τους Γερμανούς το καλοκαίρι του 1940. Οι Γερμανοί πρότειναν στον μαύρο καβαλάρη να αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας σε ένα αβασίλευτο «δημοκρατικό» καθεστώς, φίλα προσκείμενο στον Άξονα. Ως αντάλλαγμα, η χώρα δεν θα περνούσε γερμανική κατοχή. Μάλιστα τις προτάσεις αυτές μετέφερε, όπως φαίνεται, στα στελέχη του Πλαστήρα στην Αθήνα, ο Ιωάννης Βουλπιώτης, διευθυντής της Telefunken και γαμπρός του Siemens που είχε την πλήρη εμπιστοσύνη του Πλαστήρα. Ο τελευταίος άλλωστε, που παρουσιαζόταν στο καταστατικό του ΕΔΕΣ ως αρχηγός του, δεν ενδιαφερόταν για την αντίσταση αλλά για να επανέλθει στα πολιτικά πράγματα. Ο Ζέρβας δεν του ήταν αρεστός και το βενιζελικό περιβάλλον των Αθηνών δεν τον αντιμετώπιζε ως αρχηγό του ΕΔΕΣ αλλά ως έναν έμπειρο οργανωτή κινημάτων.

Τα σχέδια αυτά, τα άλλαξε ο Ζέρβας, όταν αντιλήφθηκε ότι ο πόλεμος τραβούσε σε μάκρος. Το δημιούργημά του, ο ΕΔΕΣ δεν θα έμενε μόνο μια πολιτική οργάνωση αλλά θα ήταν πρωτίστως αντιστασιακή με πολιτικό υπόβαθρο. Ήρθε σε επαφή με το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής και παρ’ όλα τα προβλήματα που του προκάλεσαν οι Βρετανοί και οι Έλληνες αριστερίζοντες πράκτορές τους, κατόρθωσε να βγει στο βουνό στις 23 Ιουλίου 1942. Η δράση του ΕΔΕΣ υπήρξε σημαντική όπως ομολογούν τόσο τα μέλη της Βρετανικής Συμμαχικής Αποστολής όσο και τα γερμανικά αρχεία, που θεωρούσαν τις «συμμορίες» του Ζέρβα ως τις πλέον επικίνδυνες λόγω εξοπλισμού και μαχητικότητας την περίοδο θέρους του 1943 με θέρος του 1944. Με εξαίρεση την περίοδο Φεβρουαρίου-Μαΐου 1944, όπου η μαχητικότητα των ΕΟΕΑ δεν είχε σταματήσει αλλά είχε ελαττωθεί, καθώς αυτές οι διαταγές υπήρχαν από το Κάιρο και ο ΕΔΕΣ τηρούσε αμυντική στάση έναντι των Γερμανών. Πέραν του σαμποτάζ στον Γοργοπόταμο, που ως γνωστόν συνέβη επειδή εμφανίστηκε ο Ζέρβας, όταν ο Βελουχιώτης ήταν χαμένος και οι Βρετανοί άρχισαν να σκέφτονται το ενδεχόμενο το πρόσωπο του καπετάνιου του ΕΛΑΣ να είναι μυθικό κατασκεύασμα των χωρικών των ελληνικών βουνών, η δράση του ΕΔΕΣ έχει να επιδείξει τουλάχιστον 100 καταγεγραμμένες μάχες με τους κατακτητές. 

Μία εξ αυτών είναι η μάχη στο Μακρυνόρος το θέρος του 1943 στα πλαίσια της επιχείρησης Animals, η οποία υπήρξε μια ανεξάρτητη επιχείρηση που στόχευε στην καθήλωση των δυνάμεων του Άξονα στην Ελλάδα για να μην σταλούν στο Ανατολικό Μέτωπο. Το σχέδιο προέβλεπε ότι θα έπρεπε να υπάρξουν ταυτόχρονες επιθέσεις ανταρτών σε διάφορα μέρη στη δυτική Ελλάδα με στόχο την καταστροφή τμημάτων του οδικού δικτύου και των τηλεγραφικών και τηλεφωνικών γραμμών. Τα σαμποτάζ αυτά θα έπειθαν τον Χίτλερ πως οι Σύμμαχοι ετοιμάζονταν για απόβαση στην Ελλάδα. 

Πράγματι, οι Γερμανοί έπεσαν στην παγίδα και ο ίδιος ο Χίτλερ δεν σταμάτησε μέχρι το φθινόπωρο του 1944 να θεωρεί δεδομένη την πρόθεση των Συμμάχων για απόβαση στις παραλίες της δυτικής και βορειοδυτικής Ελλάδας. Τα μέρη αυτά ελέγχονταν από τις Εθνικές Ομάδες του Στρατηγού Ναπολέοντα Ζέρβα. Για τον λόγο αυτό φτάνουν στην Ελλάδα επίλεκτες δυνάμεις των Γερμανών, όπως η 1η Γερμανική Μεραρχία Ορεινών Καταδρομών «Εντελβάις» του Στρατηγού Βάλτερ Φον Στέττνερ με κύριο σκοπό την αποτροπή ενδεχόμενης συμμαχικής απόβασης στις ακτές της Ηπείρου. Παράλληλα, στην περιοχή Αγρινίου-Άρτας έφτασε η 104η Μεραρχία Ορεινών Κυνηγών του Στρατηγού Χάρτβινγκ Φον Λούντβινγκερ. Και οι δύο Μεραρχίες τέθηκαν υπό τις διαταγές του Στρατηγού Χούμπερτ Φον Λάνζ, διοικητή του 22ου Σώματος Στρατού των Γερμανών, με έδρα τα Γιάννενα, κύρια αποστολή του οποίου ήταν η προστασία των ακτών της δυτικής Ελλάδας από πιθανή συμμαχική απόβαση. Τον φόβο των Γερμανών διόγκωσε η δράση της Βρετανικής Συμμαχικής Αποστολής με δυνάμεις του ΕΔΕΣ στην Ήπειρο και στον Βάλτο, που τους έπεισε πως ετοιμαζόταν απόβαση των Συμμάχων στην Ελλάδα. 

Στις 11 Ιουλίου έφτασε σχετική διαταγή των Συμμάχων που καλούσε σε ετοιμότητα τις αντιστασιακές οργανώσεις ώστε να παρεμποδίσουν τη μετακίνηση των εχθρικών στρατευμάτων προς τη Σικελία. Πράγματι, αργά το βράδυ της 13ης Ιουλίου έφθασε στο Αρχηγείο των ΕΟΕΑ Βάλτου, σύνδεσμος σταλμένος από τον πρόεδρο της Επιτροπής Εθνικού Αγώνα Αμφιλοχίας, ιατρό Σπύρο Τσιρογιάννη. Στην επιστολή που παρέδωσε ο σύνδεσμος, ο Τσιρογιάννης ενημέρωνε το Αρχηγείο πως κατέφθαναν συνεχώς στην Αμφιλοχία μηχανοκίνητες φάλαγγες των Ιταλών. Ο ίδιος ο πρόεδρος της Επιτροπής είχε μετρήσει 680 οχήματα, πολλά τεθωρακισμένα, άρματα μάχης, πυροβόλα, αντιαρματικά, αντιαεροπορικά και 6.000-8.000 στρατιώτες. Οι δυνάμεις αυτές ανήκαν στην επίλεκτη ιταλική Μεραρχία Brennero, η οποία βρισκόταν υπό τη διοίκηση του Στρατηγού Mario Marchinotti. 

Τις πρώτες πρωινές ώρες της 14ης Ιουλίου η Brennero ξεκίνησε από την πόλη της Αμφιλοχίας με κατεύθυνση την Άρτα και από εκεί τους αλβανικούς λιμένες και τη Σικελία. Η φάλαγγα ήταν τόσο μεγάλη και επιβλητική, που η έκτασή της κάλυπτε 8 χιλιόμετρα. Η κίνησή της προκαλούσε σύννεφα σκόνης που περιόριζαν την ορατότητα. Μπροστά από τη φάλαγγα κινούνταν ομάδα μοτοσικλετιστών και ακολούθως όλη η υπόλοιπη δύναμη που αναφέρθηκε παραπάνω με τα φορτηγά του Ιταλικού Στρατού. Στη στενωπό του Μακρυνόρους, οι αντάρτες είχαν τοποθετήσει τις νάρκες στο δρόμο και περίμεναν κρυμμένοι. Οι Ιταλοί είχαν τοποθετήσει στην αρχή της φάλαγγας μοτοσυκλετιστές∙ βλέποντας το αυτό ο Παντελίδης διέταξε τους άνδρες του να αρχίσουν την επίθεση για να μη χαραμιστούν οι νάρκες. Οι Ιταλοί απάντησαν αλλά τα δύο πρώτα προπορευόμενα τανκς προσέκρουσαν στη πρώτη νάρκη και ανατινάχθηκαν. Έτσι η Brennero καθηλώθηκε και βαλλόταν ακίνητη από τους αντάρτες. Η προσβολή της φάλαγγας με πυκνό πυρ από οπλοπολυβόλα, χειροβομβίδες και βαριά πολυβόλα έφερε σύγχυση στον εχθρό και απώλειες.

Στις 18 Ιουλίου, οι Ιταλοί αναδιοργανώθηκαν και προετοιμάστηκαν για μια συνδυασμένη επίθεση και στις δύο πλευρές του Μακρυνόρους. Νότια από Ανοιξιάτικο και Κατάφορκο και βόρεια από την περιοχή Αννίνου και Λαγκάδα. Ταυτόχρονα, οι ΕΟΕΑ Βάλτου δέχθηκαν ενισχύσεις από τις εφεδρικές Εθνικές Ομάδες Περδικακίου υπό τον Λοχαγό Κωνσταντίνο Βασιλάκη και από τις Ομάδες Ευρυτανίας του Ανθυπολοχαγού Γιάννη Οικονόμου. Την επομένη ξεκίνησε νέα επίθεση των Ιταλών που δεν κατάφερε το παραμικρό. Όλες οι επιθέσεις αποκρούσθηκαν και η φάλαγγα της Brennero παρέμενε ακινητοποιημένη. Οι συνεχόμενες νίκες των ανταρτών του Ζέρβα είχαν ρίξει στο ναδίρ την ψυχολογία των ανδρών της Brennero. 

Για το λόγο αυτό την 20η Ιουλίου, έφτασαν προς ενίσχυση των Ιταλών δυνάμεις των Γερμανών και συγκεκριμένα τμήματα της επίλεκτης 1ης  Μεραρχίας Ορεινών Καταδρομών Εντελβάις. Η ενίσχυση αυτή αναπτέρωσε το ηθικό των Ιταλών. Οι συνδυασμένες επιθέσεις Ιταλών και Γερμανών έφερε προς στιγμήν σύγχυση στα τμήματα του ΕΔΕΣ αλλά ο Συνταγματάρχης Παντελίδης κατόρθωσε να ανασυντάξει τα μαχόμενα τμήματα και να καταδιώξει τον εχθρό το βράδυ της 20ης Ιουλίου. Οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν στο ίδιο μοτίβο και την 21η Ιουλίου με συνεχείς επιθέσεις του εχθρού άνευ όμως αποτελέσματος, καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας. Έτσι, οι δυνάμεις των Εθνικών Ομάδων του ΕΔΕΣ στο Βάλτο κατόρθωσαν να κρατήσουν για 8 ημέρες κολλημένη στα στενά του Μακρυνόρους επίλεκτη ιταλική Μεραρχία δύναμης χιλιάδων ανδρών με μόλις 500 αντάρτες. Οι απώλειες των Ιταλών υπολογίζονται υπερβολικά σε 800-1.000 νεκρούς και τραυματίες. Για τον ΕΔΕΣ οι νεκροί αναλόγως την πηγή ήταν 2 ή 5 και οι τραυματίες 5 ή 7.

ΕΚΚΑ-5/42

Η οριστική ίδρυση της οργάνωσης Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση, μετά από διάφορες ενέργειες και συναντήσεις, πραγματοποιείται το φθινόπωρο του 1942. Συγκεκριμένα, τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς, συναντήθηκαν οι Γεώργιος Καρτάλης, Δημήτριος Ψαρρός, Χρήστος Καψαλόπουλος και Δημήτρης Κατάβολος και αποφάσισαν πως οι μέχρι τότε διάφορες επαφές έπρεπε να καταλήξουν στην ίδρυση πολιτικής οργάνωσης με αναλυτικό πρόγραμμα. Τα μέλη αυτά αποτέλεσαν στελέχη της Κεντρικής Επιτροπής της οργάνωσης λαμβάνοντας αντίστοιχα τα ψευδώνυμα «Τσαγκαραδιώτης», «Άρχος», «Καραγκούνης» ενώ συμμετείχαν και οι Δημήτρης Μανωλέσος, Δημήτριος Καραχρήστος, Δημήτριος Γεωργαντάς καθώς ο στρατιωτικός ιατρός Κωστόπουλος. 

Η ΕΚΚΑ ζητούσε ριζοσπαστική κοινωνική μεταρρύθμιση και επομένως δεν ήταν υπέρ της άμεσης επιστροφής του Βασιλιά χωρίς δημοψήφισμα. Ταυτόχρονα όμως, ο πολιτικός υπεύθυνος Γεώργιος Καρτάλης θεωρούσε πως οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι για τη χώρα ήταν ο κομμουνισμός και οι Σλάβοι. Το ΕΑΜ ελεγχόταν απολύτως από το ΚΚΕ και ελέω ιδεολογίας ευνοούσε τη σλαβική διείσδυση στην Ελλάδα. Άρα, αν οι σύμμαχοι Βρετανοί ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν ώστε να μην υποστεί η χώρα απειλή, ο Καρτάλης και η ΕΚΚΑ θα αποδέχονταν τον Βασιλιά. 

Παρά τις απόψεις για την Ελλάδα της απελευθέρωσης, η ΕΚΚΑ είχε ως απόλυτη προτεραιότητα τον εθνικό αγώνα και την απελευθέρωση της χώρας από τις δυνάμεις του Άξονα. Το πρόγραμμά της ήταν ριζοσπαστικό και σοσιαλδημοκρατικό και ανέφερε μεταξύ άλλων: «Η μεταπολεμική Ελλάδα, εξελιγμένη και έτοιμη ιστορικά, πρέπει να ιδρύση ολοκληρωμένη Λαοκρατούμενη Δημοκρατία. Αυτό θα είναι το πολίτευμά της. Με Λαοκρατούμενη Δημοκρατία μόνον, θα μπορέση να γονιμοποιήση τις θυσίες της και να υψωθή σε κοινωνική προέλαση και πολιτισμό αντάξιο των άθλων της και της φυλετικής της ιστορίας». Η ονομασία της οργάνωσης την έβαλε στο στόχαστρο τόσο της Δεξιάς όσο και της Αριστεράς. 

Το όνομά της συνέπιπτε με αποφάσεις του ΚΚΕ σε δύο ολομέλειες της Κεντρικής Επιτροπής του (6η και 8η). Έτσι, από τη μεν Δεξιά, οι της ΕΚΚΑ, θεωρούνταν τουλάχιστον «κομμουνίζοντες» και από την Αριστερά ως «καπηλευτές ιδεών», που δεν προσχωρούσαν στο ΕΑΜ.  Τόσο το φθινόπωρο του 1943 όσο και την άνοιξη του 1944, το στρατιωτικό τμήμα της οργάνωσης, το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων του Συνταγματάρχη Ψαρρού, θα κληθεί να διαλέξει από τον ΕΛΑΣ αν θα ταυτιστεί με την πολιτική του ή αν θα διατηρήσει ουδέτερη θέση, που στην αντίληψη της ηγεσίας του σήμαινε εχθρική στάση έναντι του ΕΛΑΣ και των στόχων του.

Το 5/42 παρά τις συνεχείς προκλήσεις και επιθέσεις του ΕΛΑΣ, διακρίθηκε σε μάχες κατά των κατακτητών. Θα εστιάσω στη μάχη Τσακορρέματος εναντίον των Γερμανών στις 17 Σεπτεμβρίου 1943. Πληροφορίες που έφτασαν στο Σταθμό Διοίκησης του Συντάγματος έκαναν λόγο για κίνηση φάλαγγας γερμανικών αυτοκινήτων από την Άμφισσα προς το Λιδωρίκι, για να ενισχύσει τη γερμανική φρουρά Λιδωρικίου, την οποία είχε αποκλείσει το 5/42 το αμέσως προηγούμενο διάστημα μετά από μάχες. Το σχέδιο δράσεως των ομάδων του 5/42 που αποφασίστηκε όριζε την επίθεση κατά του εχθρού σε δύο σημεία. Στην οπισθοφυλακή της φάλαγγας από τις δυνάμεις των Δεδούση και Κρανιά, που υπάγονταν στη διοίκηση του Αντισυνταγματάρχη Λαγγουράνη και στην εμπροσθοφυλακή με το Αρχηγείο Καϊμάρα, το Λόχο Κόκκορη -υπό τη διοίκηση του Ταγματάρχη Φωτιά- και τη Διμοιρία Πολυβόλων του Αποστολόπουλου. Οι δυνάμεις αυτές υπάγονταν στη διοίκηση του Αντισυνταγματάρχη Παπαβασιλείου, ο οποίος είχε και τη γενικότερη διεύθυνση της επιχείρησης.

Το σχέδιο ωστόσο δεν εφαρμόσθηκε κατά γράμμα, καθώς τα τμήματα που είχαν καθορισθεί να χτυπήσουν τους Γερμανούς στην οπισθοφυλακή έλαβαν εντολή από τον Αντισυνταγματάρχη Λαγγουράνη να μην το πράξουν, διότι η δύναμη της φάλαγγας ήταν πολύ μεγάλη. Έτσι, όλο το βάρος έπεσε στις δυνάμεις που είχαν καθορισθεί να χτυπήσουν τους κατακτητές στην εμπροσθοφυλακή της φάλαγγας. Εν κατακλείδι, μετά από μάχη 6 ωρών και πρόκλησης σημαντικών απωλειών στους κατακτητές, οι αντάρτες του 5/42 υποχώρησαν τμηματικά έχοντας δύο σοβαρά τραυματίες οπλαρχηγούς και δύο ελαφρά τραυματισμένους αντάρτες. Οι απώλειες των Γερμανών ήταν σημαντικές και υπολογίζονται σε 100 νεκρούς και τραυματίες. Ο Ψαρρός την ίδια ημέρα με σχετική Ημερήσια Διαταγή προήγαγε τον Υπολοχαγό Καϊμάρα επ’ ανδραγαθία στον βαθμό του Λοχαγού, λόγω του ηρωισμού που επέδειξε στο πεδίο της μάχης.

Σχέση Ζέρβα-Ψαρρού

Πριν κλείσω την ομιλία μου θέλω να κάνω μια συνοπτική αναφορά στη σχέση του Ψαρρού με τον Ζέρβα. Ήταν δύο βενιζελικοί αξιωματικοί με κάποιο κοινό παρελθόν. Ωστόσο στα χρόνια της κατοχής, τουλάχιστον στο αρχικό στάδιο είχαν μια απόσταση μεταξύ τους. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ζέρβας στο ημερολόγιό του ενώ ήδη ο ΕΛΑΣ έχει επιτεθεί και αφοπλίσει το 5/42 για πρώτη φορά, χωρίς να το έχει ενημερωθεί, σημειώνει ότι ο Ψαρρός μάλλον ήταν «κρυπτοεαμίτης». 

Κατά την κορύφωση του κατοχικού εμφυλίου τον Οκτώβριο του 1943, οι σχέσεις του 5/42 με τον Ζέρβα δοκιμάστηκαν και πάλι. Οι πιέσεις να ενσωματωθεί στο ΕΑΜ ήταν αφόρητες. Ο Ψαρρός, παρά τις συμβουλές του Μπακιρτζή, δεν ήθελε να ενσωματωθεί στο ΕΑΜ και δεν το έπραξε. Δέχτηκε, ωστόσο, αναγκαστικά μια ουδετερότητα, στη σύγκρουση ΕΛΑΣ-ΕΟΕΑ. Ο Κομνηνός Πυρομάγλου, έγραψε για το γεγονός αυτό: "Τον Οκτώβριον του 1943, ο ΕΛΑΣ θα διαλύση τας ομάδας του ΕΔΕΣ εις όλην την Στερεάν Ελλάδα και τη δυτικήν Θεσσαλίαν διά να στραφή εναντίον της Ηπείρου. Θα προσπαθήση να παρασύρη την ΕΚΚΑ εις την εμφύλιον αυτήν σύγκρουσιν, αλλά δεν θα το κατορθώση. Θα καταβάλη προσπαθείας να περιλάβη τα τμηματά της εις τους κόλπους του". Δεν δέχτηκε να ενσωματωθεί στον ΕΛΑΣ, αλλά υιοθέτησε τη στάση ευμενούς ουδετερότητας. Και για να αποφύγει τη διάλυση από τον ΕΛΑΣ, εξέδωσε την εξής ανακοίνωση: «Ατυχώς, ο ΕΔΕΣ, όπως επίσης καταγγέλει η επιτροπή ΕΑΜ Στερεάς, προδίδει τον αγώνα συνεργασίας ακόμη και με τους Γερμανούς και στρέφει τα όπλα εναντίον γενναίων αδελφών μας που υπερασπίζουν την τιμήν της Ελλάδος. Εμπρός σ' αυτήν την αντεθνική προσπάθεια το στρατηγείο ΕΚΚΑ Ρούμελης δηλώνει ότι στιγματίζει την προδοτική αυτή κίνησι και τάσσεται ανεπιφύλακτα δίπλα στις φάλαγγες των αγωνιστών Ελλήνων. Και τη στιγμή αυτή που η εθνική ψυχή συγκλονίζεται, το στρατηγείο της ΕΚΚΑ στρέφει τη σκέψι πρός του ηρωικούς αντάρτες του ΕΛΑΣ υψώνοντας τη φωνή του σ' ένα όρκο αδελφοσύνης, αλληλεγγύης και αγάπης». Τη διαταγή αυτή δεν υπέγραψε ο Ψαρρός, αλλά ο Αντισυνταγματάρχης Βλάχος και ο Ανθυπολοχαγός Παπαγιαννόπουλος. Αργότερα, ο στρατηγός Γεώργιος Καϊμάρας του 5/42, έγραψε στο βιβλίο του "Εθνική Αντίσταση του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων Ψαρρού, 1941-1944" ότι η ΕΚΚΑ δια της βίας εξαναγκάστηκε να υπογράψει την ανακοίνωση κατά του ΕΔΕΣ. Σε διαφορετική περίπτωση, ο ΕΛΑΣ θα την αφάνιζε με συνοπτικές διαδικασίες. Κάτι που δυστυχώς για την αντίσταση, δεν αποφεύχθηκε τον Απρίλιο του 1944.

Ιωάννης Β. Αθανασόπουλος