Ο Ιερός Λόχος του ΕΔΕΣ

 

Του Ιωάννη Β. Αθανασόπουλου

Ιστορικού

Ο Ιερός Λόχος στα Γιάννενα, Οκτώβριος 1944.

Ο Ιερός Λόχος του ΕΔΕΣ, αποτέλεσε ένα ιδιαίτερο ένοπλο σώμα νεαρών σπουδαστών και φοιτητών κυρίως από την Αθήνα και την Καρδίτσα. Σκοπός του ήταν ο πόλεμος κατά των κατακτητών και μόνο, χωρίς να εμπλακεί στη διαμάχη του Πολιτειακού και στις μετέπειτα πολιτικές εξελίξεις. Πήρε το όνομά του από τον Ιερό Λόχο που πολέμησε το 1821 στο Δραγατσάνι της Μολδοβλαχίας. 

Οι ρίζες του Ιερού Λόχου εντοπίζονται στην ίδρυση του ΕΣΑΣ, του Εθνικού Συνδέσμου Ανωτάτων Σχολών, που είχε σχηματιστεί ατύπως στα τέλη του 1942 από μια ομάδα φοιτητών του Πολυτεχνείου, η οποία είχε αποσπασθεί από το ΕΑΜ. Ο ΕΣΑΣ θα αναπτυχθεί δεόντως και το καλοκαίρι του 1943 θα διαθέτει τμήματα σε όλο το Πολυτεχνείο. Παράλληλα, θα αποκτήσει σημαντική δύναμη στην ΑΣΟΕΕ και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η ανάπτυξη της δυναμικής του ΕΣΑΣ θα προκαλέσει την άγρυπνη παρακολούθηση από τις οργανώσεις του ΕΑΜ μέσα στο Πολυτεχνείο και στα λοιπά ιδρύματα. Οι αψιμαχίες θα καταλήξουν σε αιματηρές συγκρούσεις με τους κομμουνιστές αλλά ο ΕΣΑΣ θα συνεχίσει τη αλματώδη ανάπτυξή του. Το μότο στα συνθήματα μελών του ΕΣΑΣ ήταν το εξής: «Η Ελλάδα θα νικήσει, και μαζί μ’ αυτήν η ελευθερία. Δε θα μας υποδουλώσει ούτε ο φασισμός, ούτε μια μειοψηφία τρομοκρατών που προσπαθούν να μονοπωλήσουν την αντίσταση για να επιβάλουν δική τους τυρρανία!».

Αρχές Φεβρουαρίου του 1944 ο ΕΣΑΣ ελέγχει τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της χώρας. Ενώ τον Αύγουστο, σύμφωνα με τον Πέτρο Μακρή Στάϊκο, η οργάνωση είχε φτάσει τα 40.000 μέλη σχεδόν στο Πανεπιστήμιο και από 1.000 στην ΑΣΟΕΕ και στο Πολυτεχνείο. Ταυτόχρονα, η φυγή του Κίτσου Μαλτέζου από την ΟΚΝΕ θα προκαλέσει μαζικές αποχωρήσεις μελών της οργάνωσης. Το Κόμμα δεν χάνει καιρό και με δικαιολογία ψευδείς κατηγορίες εκτελεί εν ψυχρώ τον Μαλτέζο την 1η Φεβρουαρίου 1944 μπροστά από το άγαλμα του Βύρωνα. 

Η δολοφονία αυτή, θα συνταράξει τον αστικό πληθυσμό και θα τον κάνει να ενεργοποιηθεί περισσότερο στις εξελίξεις. Η συνειδητοποίηση της κρισιμότητος του αγώνα θα ξεδιαλύνει ακόμη περισσότερο την κατάσταση  και μέσα στον ΕΣΑΣ. Αποφασίζεται άμεσα η συμμετοχή του Εθνικού Συνδέσμου Ανωτάτων Σχολών στο αντάρτικο του βουνού. Αρχικά θα έστελναν ένα εθελοντικό σώμα από σπουδαστές, που θα ονομαζόταν «Ιερός Λόχος», το οποίο θα πλαισιώνονταν από ευέλπιδες αξιωματικούς. Πρώτη σκέψη ήταν να στραφεί στην ΕΚΚΑ και στο 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων του Δημητρίου Ψαρρού. Τελικά, αποφασίστηκε να γίνει επαφή με τον ΕΔΕΣ του Ζέρβα, καθώς ο ίδιος είχε αποδείξει τη δυναμική του αντιμετωπίζοντας διμέτωπο αγώνα με ΕΛΑΣ και Γερμανούς. Τομέας δράσεως θα ήταν η Ήπειρος και το Γενικό Στρατηγείο του ΕΔΕΣ, με τον οποίο είχε γίνει μια πρώτη επαφή στην πρωτεύουσα. Παρ’ όλα αυτά, σκοπός της Διοικούσης Επιτροπής του ΕΣΑΣ δεν ήταν η προσχώρηση στον ΕΔΕΣ και στο πολιτικό πρόγραμμά του, αν και ο ΕΣΑΣ είχε μια ξεκάθαρη αντικομουνιστική και αντιδεξιά σοσιαλδημοκρατική πολιτική ταυτότητα, αλλά η συνεργασία στον εθνικοαπελευθερωτικό και αντικομουνιστικό αγώνα με μια μορφή αυτονομίας δράσεως. Έτσι, επισήμως ο Ιερός Λόχος του ΕΣΑΣ ιδρύεται την 28η Φεβρουαρίου 1944, 27 ημέρες μετά την δολοφονία του Κίτσου Μαλτέζου.

Στις επαφές με τον ΕΔΕΣ στην Αθήνα, οι εκπρόσωποι του ΕΣΑΣ θα έρθουν σε επικοινωνία με τον αξιωματικό του ναυτικού Δημήτριο (Μίμη) Μπαρδόπουλο, έμπιστο άνθρωπο του Ζέρβα. Αποφασίζεται να σταλεί στο Γενικό Στρατηγείο του ΕΔΕΣ μια τριμελή επιτροπή εκ μέρους του ΕΣΑΣ, την οποία αποτελούσαν οι Ρόδης Ρούφος, Γιώργος Μαζαράκης και Σωτήρης Τσαμπηράς. Εφοδιάστηκαν με την απαραίτητη ψεύτικη ταυτότητα, πλαστή άδεια ταξιδιού του Γερμανικού Φρουραρχείου-προϊόν δωροδοκίας του αρμόδιου υπαξιωματικού- και φύλλο πορείας της οργάνωσης από την Αθήνα, που έπρεπε να εμφανιστεί στο πρώτο αντάρτικο φυλάκιο των Εθνικών Ομάδων του ΕΔΕΣ στην Ελεύθερη Ορεινή Ελλάδα. Παράλληλα, ακολούθησε η πρώτη ορκωμοσία των νέων Ιερολοχιτών στον παπά-Μόσκο για να «μην ντροπιάσουμε τα ιερά όπλα της πατρίδας» όπως θυμάται ο Τσαμπηράς. 

Ο Σωτήρης Τσαμπηράς

Το ταξίδι των Ιερολοχιτών προς το Στρατηγείο του Ζέρβα κράτησε λίγες μέρες. Φτάνοντας στην Ελεύθερη Ορεινή Ελλάδα, οι εκπρόσωποι του Ιερού Λόχου αντιλήφθηκαν τη ζωή του αντάρτικου, μιας ζωής έξω από τον μέχρι τότε δικό τους κόσμο. Ο Ρούφος θυμάται πως η πρώτη αντιμετώπιση τους δεν είχε να κάνει με κάτι ξεχωριστό αλλά μια ακόμα φουρνιά νέων προς κατάταξη και στρατολογία ανταρτών. Τελικά, η επιτροπή των Ιερολοχιτών έγινε δεκτή από τον Ζέρβα, για μια κατ’ ιδίαν συζήτηση, στις 20 Μαίου 1944. Ο «Παππούς», όπως αποκαλούσαν τον ηγέτη των Εθνικών Ομάδων του ΕΔΕΣ, έκανε θετική εντύπωση στους νεαρούς σπουδαστές. Σημειώνει ο Τσαμπηράς στο βιβλίο του: «Είδαμ’ επιτέλους τον «Παππού» τούτο το απομεσήμερο. Αποπνέει αγαθότητα και παλικαριά. Γλυκομίλητος –παράξενη μορφή με τις μπότες και τα σπιρούνια, τα ψαρά γένια, τα γελαστά μάτια. Μέτριο ανάστημα, κοιλαράς∙ πρόσωπο βγαλμένο από μυθιστορήματα σαν τόσα άλλα εδώ. Εξασκεί μιαν κάποιαν έλξην. Δεν ξέρω αν είναι γοητεία ηγέτη ή αίγλη πολεμιστή. Μας δέχτηκε απλά, δίχως επισημότητες στο γραφείο του στο Στρατηγείο. Κάθεται και μας ακούει σιωπηλά, με προσοχή. Η ιδέα του Ιερού Λόχου μοιάζει να του αρέσει».

Ο Ζέρβας τους άκουσε με προσοχή και επικρότησε την ίδρυση του Ιερού Λόχου. Ωστόσο, δεν μπόρεσε να γίνει δεκτή η ανεξάρτητη δράση του. Ο Ζέρβας παρέπεμψε τους Μαζαράκη και Τσαμπηρά στο 3/40 Σύνταγμα Ευζώνων, του Επίλαρχου Γεωργίου Αγόρου. Επίλεκτο τμήμα του ΕΔΕΣ που διακρίθηκε σε όλες σχεδόν τις μάχες με τους Γερμανούς κατακτητές και όχι μόνο. Αποφασίστηκε ο Ρόδης Ρούφος να επιστρέψει στην Αθήνα και να ενημερώσει τον ΕΣΑΣ για τη συμφωνία με τον Ζέρβα, ώστε να ξεκινήσουν και άλλες ομάδες φοιτητών για το βουνό.

Με την υπαγωγή του στο 3/40 ΣΕ του Αγόρου, τον Ιούνιο του 1944, ο Ιερός Λόχος θα αποτελέσει τον 6ο Λόχο. Διοικητής του υπήρξε ο Ίλαρχος Θεόδωρος Χαρβαλάκης. Αποτελούνταν από δύο Διμοιρίες, διοικητές της οποίας ήταν ο Υπολοχαγός Χρήστος Δημόπουλος και ο Ανθυπολοχαγός Θεοφάνης Τσιλίχης. Ο τελευταίος σκοτώθηκε στον Αρχάγγελο Πρεβέζης, στις 6 Ιουλίου 1944, σε μάχη με τους Γερμανούς και τη θέση του ανέλαβε ο Υπίλαρχος Δημήτριος Σούτζος. Ο Ιερός Λόχος υπαγόταν στις διαταγές του 3ου Τάγματος του 3/40 Συντάγματος Ευζώνων, διοικητής του οποίου ήταν ο Ταγματάρχης Ιωάννης Κατσαδήμας.

 

Οι αντάρτες του Ιερού Λόχου που ανέβηκαν στο βουνό έφτασαν συνολικά τους 89. Αυτοί ήταν: Χαράλαμπος Άννινος, Λεωνίδας Αντωνιάδης, Αθανάσιος Αποστολίδης, Νικόλαος Αποστολόπουλος, Ηλίας Αρχιμανδρίτης, Ευάγγελος Βαρθολομαίος, Χρήστος Βελισσαρόπουλος, Άρης Βερύκιος, Βησσαρίων Γιαγιάκος, Παναγιώτης Γιατζόγλου, Θρασύβουλος Γιοβάνης, Κωνσταντίνος Γκορίτσας, Γεράσιμος Γογγάκης, Κωνσταντίνος Γούλας, Δημοσθένης Γραβάνης, Ευάγγελος Γραβάνης, Μιχαήλ Δεσύλας, Αλέξανδρος Ζαχαράτος, Κωνσταντίνος Ζελιώτης, Παναγιώτης Ζήσης, Στέφανος Ζώτος, Κλεομένης Θεολόγης, Σπυρίδων Ιακωβίδης, Θαλής Ιωάννου, Χαράλαμπος Ιωάννου, Μιχάλης Ιωάννου, Ευστάθιος Καλλίτσης, Ευάγγελος Κανελλάκης, Σπυρίδων Κανναβός, Τάκης Καπράλος, Δρακούλης Καραδήμας, Κωνσταντίνος Κασβίκης, Αντώνιος Κιτσίκης, Θωμάς Κοκκόρης, Γεώργιος Κοραής, Ιάκωβος Κορέσης, Γεώργιος Κουρεμένος, Νικόλαος Κουρεμένος, Ηλίας Κουρεμένος, Δήμος Κυρίτσης, Λάκης Λάσκαρης, Κωνσταντίνος Λύκας, Γεώργιος Μαζαράκης, Κωνσταντίνος Μαλικούρης, Βασίλειος Μαντζάρας, Ιωάννης Μαντζάρας, Παναγιώτης Μανώλης, Σωκράτης Μάστορας, Δάμος Μαυρίδης, Κρίτων Μπασακαρόπουλος, Ιωάννης Μπατόπουλος, Γεώργιος Μπέλτσος, Ιωάννης Μπίτσιος, Φωκίων Μπίτσιος, Βασίλειος Μπιστούνης, Λεωνίδας Μπόντζος, Ιωάννης Μπόντζος, Γεώργιος Μπουκουβάλας, Μοναχός, Πέτρος Μυλωνάς, Ευστράτιος Νέλλας, Αθανάσιος Νούμας, Βύρων Ξανθάκης, Ηλίας Παναγιάρης, Νικόλαος Πανταζής, Περικλής Παπαγρηγοριάδης, Φώτιος Παπαδημητρίου, Στυλιανός Παπαϊωάννου, Βασίλειος Παπακωνσταντίνου, Ελευθέριος Παπασπηλιοτόπουλος, Γεώργιος Παπαχριστόπουλος, Ιωάννης Πολυκανδριώτης, Χρήστος Πυρρόπουλος, Ρόδης Ρούφος, Αντώνιος Σίχνης, Αναστάσιος Σούλης, Σπόντζας, Δημήτριος Σταυρόπουλος, Παναγιώτης Τζαννετής, Σωτήριος Τσαμπηράς, Θεοφάνης Τσιλίχης, Νικόλαος Τσουκνίκας, Γεώργιος Τσοχαντάρης, Στυλιανός Φανουράκης, Γεώργιος Χανδρινός, Γεώργιος Χατζόπουλος, Θεόδωρος Χριστογιάννης, Γεώργιος Χρυσοχόου.

Μαχητές του Ιερού Λόχου. Πηγή www.ieroslochosedes.gr   

Ο Ιερός Λόχος θα συμμετάσχει, μέσω του 3/40 Συντάγματος του Αγόρου, σε όλες σχεδόν τις κομβικές μάχες της επιχείρησης Κιβωτός του Νώε (καλοκαίρι-φθινόπωρο 1944). Η αρχή γίνεται στον Αρχάγγελο Πρεβέζης στις 6 Ιουλίου 1944. Στόχος της επιχείρησης ήταν η καταστροφή των γερμανικών αμυντικών δυνάμεων και πολυβολείων, η καταστροφή πυρομαχικών και αποθηκών του εχθρού ώστε να ετοιμαστεί το προγεφύρωμα και να εκκαθαρισθεί η περιοχή. Οι δυνάμεις του Ζέρβα πέτυχαν μέσα σε 15 ημέρες να εξουδετερώσουν τις άμυνες των Γερμανών και να δημιουργήσουν το προγεφύρωμα που στα γερμανικά αρχεία φαίνεται σε πόση δύσκολη θέση είχε φέρει τους κατακτητές. Η αμυντική περίμετρος των Γερμανών στην Πρέβεζα ήταν συνολικής έκτασης 50 χιλιομέτρων (Καστροσυκιά-Νικόπολη-Αρχάγγελος-Νέα Σινώπη-Νέα Σαμψούντα-Νέα Κερασούντα-Φιλιππιάδα). Οι Ιερολοχίτες κατόρθωσαν από το πρώτο βράδυ της μάχης να καταλάβουν όλους τους προβλεπόμενους στόχος πριν διαταχθεί η οπισθοχώρηση. Λίγες μέρες μετά οι Γερμανοί θα ανασυνταχθούν και θα επιτεθούν νότια του χωριού. Ο Χαρβαλάκης θα διατάξει τον Δημόπουλο να εκκαθαρίσει το αριστερό πλευρό με τη Διμοιρία του. Οι επιθέσεις θα έχουν αποτελέσματα αλλά ο Ιερός Λόχος θα έχει τους πρώτους τρεις αντάρτες νεκρούς (Ηλίας Κουρεμένος, Τάκης Καπράλος, Θεοφάνης Τσιλίχης).

 

Ο Ζέρβας θα συγχαρεί αποκλειστικά τους μαχητές του Ίλαρχου Χαρβαλάκη για τη γενναιότητά τους στην κρίσιμη αυτή μάχη. Ο Τσαμπηράς έχει καταγράψει τη στιγμή: «Στην πλατεία του χωριού μια μεγάλη σύναξη από καπεταναίους, κι ανάμεσά τους καθισμένος σε μια καρέκλα ξεχωρίζει ο στρατηγός. Φοράει μια σκονισμένη χακί στολή εκστρατείας δίχως κανένα διακριτικό. Μονάχα από τα νευρικά του χέρια που χαϊδεύουνε την γκρίζα γενειάδα το νιώθεις πως είναι θυμωμένος. Μας κοιτάει και από τα μάτια του πέταξε μια λάμψη. Περάσαμε μπροστά του τραγουδώντας. Κάποιοι αφαιρεθήκανε και τονε βλέπανε γυρνώντας το κεφάλι και κείνος τους χαμογέλασε... Κάτι θα του πανε για μας γιατί σήκωσε το χέρι και μας χαιρετούσε... Και δε χαιρέτησε κανένα λόχο από τους άλλους που περάσανε». 

Ο Διοικητής του Ιερού Λόχου, Ίλαρχος Θεόδωρος Χαρβαλάκης

Την επομένη 7η Ιουλίου ο Αγόρος θα εξεδώσει Ημερήσια Διαταγή του 3/40 Σ.Ε. για τη μάχη στην ευρύτερη περιοχή Πρεβέζης:

«Μπροστά στον κόσμο, μπροστά στην Ελλάδα μα πάνω απ’ όλα στην Ιστορία, Αξιωματικοί και Αντάρτες του 3/40, σας συγχαίρω για το θαυμαστό κατόρθωμά σας της 6ης Ιουλίου. Φανήκατε αντάξιοι της υπερόχου ιστορίας του Ζαλόγγου και άφθαστοι κληρονόμοι του μοναδικού παραδείγματος των ηρωϊκών Ελληνίδων που εδικαιώθησαν απόλυτα ύστερα από χρόνια απ’ το μεγαλείο της Φιλοπατρίας σας. Συναισθανθήκατε απόλυτα τη θέση σας μπρος στο φοβερό κατακτητή και μπρος στον αυστηρό κριτή της Ιστορίας προσθέτοντας μια από τις υπέροχες σελίδες της. 

Αξιωματικοί και Αντάρτες,

Θεωρώ ως τη μεγαλυτέρα τιμή του βίου μου να βρίσκωμαι επί κεφαλής τέτοιων Ελλήνων, οι οποίοι είμαι βέβαιος πως και εις το μέλλον θα φανούν αντάξια παιδιά της Ελλάδος.Τούτο το απέδειξαν και οι νέοι αντάρτες οι οποίοι κατέβαλον κάθε προσπάθεια να φθάσουν στο ύψος του θάρρους και αυτοθυσίας των παλαιών ανταρτών και συμπολεμιστών μου. 

Ας μη λησμονήσωμεν ποτέ τους ήρωας νεκρούς μας που προσέφεραν θυσίαν την ζωήν των διά την Δόξαν και το Μεγαλείον της Πατρίδος στον Κάμπο της Πρέβεζας. Με ιδιαίτερη συγκίνησι και υπερηφάνεια σας σφίγγω καθενός το χέρι γιατί φανήκατε άξιοι του 3/40 Συντάγματος, των Εθνικών Ομάδων Ελλήνων Ανταρτών, της Ελλάδος».

Στην επική μάχη της Μενίνας, ο Ιερός Λόχος θα στρατοπεδεύσει στη θέση Νιοχώρι στο 3ο Τάγμα στο οποίο υπαγόταν και θα αποτελέσει μέρος της εφεδρείας του Αγόρου στο Σταθμό Διοικήσεως. Η αρχική επίθεση των Εθνικών Ομάδων θα είναι πετυχημένη αλλά θα προκαλέσει την αποστολή ενισχύσεων των γερμανικών δυνάμεων από τα Γιάννενα και την Ηγουμενίτσα. Στη σύγκρουση θα διαταχθεί να αναμειχθεί και ο Ιερός Λόχος. Οι ενισχύσεις των Γερμανών από την Ηγουμενίτσα πέφτουν πάνω στη Διμοιρία του Υπολοχαγού Δημόπουλου. Καταστρέφονται πέντε αυτοκίνητα του εχθρού ενώ υπάρχουν και νεκροί Γερμανοί, μεταξύ των οποίων και ο Φρούραρχος της Μενίνας που ερχόταν να αναλάβει τα καθήκοντά του. Οι απώλειες των Ιερολοχιτών είναι δύο νεκροί αντάρτες ο Νίκος Τσουκνίκας και ο Μιχάλης Ιωάννου. Εν τέλει, οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ θα πνίξουν κάθε αντίσταση των Γερμανών και θα καταλάβουν τη Μενίνα. Οι παραδιδόμενοι Γερμανοί ρωτούν τους αντάρτες του Ιερού Λόχου εάν είναι «τα SS του Ζέρβα γιατί σ’ εμάς μόνο τα SS πολεμάνε τραγουδώντας όπως εσείς». Ο Ιερός Λόχος θα πολεμήσει και σε άλλες μάχες με τους Γερμανούς, όπως στη Βρατίλα Θεσπρωτίας (18 Αυγούστου 1944), στη Δωδώνη (14 Σεπτεμβρίου 1944) και στη Τσούκα Ιωαννίνων (27-29 Σεπτεμβρίου 1944).

Πηγές:

Ρόδης Ρούφος, Χρονικό μιας σταυροφορίας, 4η έκδοση, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2015.

Σωτήρης Γ. Τσαμπηράς, Ας μην βρέξει ποτέ. Το οδοιπορικό του Ιερού Λόχου των Εθνικών Ομάδων Ελλήνων Ανταρτών, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1985.

Πέτρος Μακρής Στάϊκος, Κίτσος Μαλτέζος. Ο αγαπημένος των Θεών, β’ έκδοση, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2019.

Δημήτριος Σούτζος, Το ημερολόγιο ενός αντάρτη, εκδόσεις Νέα Θέσις, Αθήνα 1989.

Χρυσηίς Παναγιώτα Θεολόγη, Κωνσταντίνος Θεολόγης, Δημήτριος Φωκ. Μπίτσιος, Το οδοιπορικό του Μένιου Θεολόγη. Στα φτερά της Αντίστασης, [χ.ό.], Καρδίτσα 2014.

Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος, ΕΔΕΣ. Άγνωστες πτυχές από την ιστορία της οργάνωσης, εκδόσεις Περισκόπιο, Αθήνα 2007.

«Μεγάλη Ελλάδα», εφημερίδα του 3/40 Συντάγματος των Εθνικών Ομάδων Ελλήνων Ανταρτών, Ιούλιος 1944.

www.ieroslochosedes.gr   

* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην "Ελεύθερη Ώρα", στις 11.12.2021.